Notlar
1:1-2:3 Eski Ortadoğu yaratılış efsanelerinin çoğunda, ilahlardan biri düzensizliği temsil eden güçlü bir canavarı yener, düzenli bir dünya oluşturur ve öbür ilahlar tarafından yaratmış olduğu dünyanın kralı ilan edilir. Krallığı düzensizlik yaratacak güçler tarafından daima tehdit altındadır. Yaratılış Kitabı bu efsanelerden farklı bir yaratılış öğretisi sunar: Tek gerçek Tanrı, evrensel bir kaos canavarını yenmek zorunda kalmamıştır. Yaratma buyruğu ile düzenli dünyayı var etmiştir ve mutlak iradesi sayesinde bu düzen bugün hâlâ devam etmektedir (günahın yol açtığı yozlaşma ve amaçsızlığa rağmen; bkz.
Rom.8:18-22).
1:1 Ya yaratılışın altı gününün özeti ya da ilk yaratılış eylemidir (bkz.
Yar.2:1’e ait not; ayrıca bkz.
Mez.102:25;
Yşa.40:21).
Başlangıçta Tanrı Kutsal Kitap, Tanrı’nın daima var olduğunu kabul eder ve bunu asla sorgulamaz. Yaratılan her şeyin bir başlangıcı vardır, ancak Tanrı her zaman var olagelmiştir (
Mez.90:2).
Başlangıçta Krş. Mesih’in yaratılıştaki işlevi,
Yu.1:1-3.
Tanrı... yarattı “Tanrı” için kullanılan İbranice ad “Elohim” çoğuldur, ancak fiil hali tekildir (Eski Antlaşma boyunca tek gerçek Tanrı’dan söz ederken böyledir). Çoğul hali, sayının çokluğundan ziyade, ihtişam, saygı ve onur ifadesidir. EskiAntlaşma’da “yaratmak” fiili için kullanılan İbranice fiil (bara), yalnızca Tanrı’nın eylemleri için kullanılır.
göğü ve yeri Mekan ve zaman evreni anlamında her şeyi (bkz.
Yşa.44:24-28;
Yşa.45:18; ayrıca krş.
Vai.11:5;
Yer.10:16;
Yu.1:3;
Kol.1:16;
İbr.1:2).
1:2 Yer Evrenin yaratılışı göklere değil, insanın yaratıldığı yeryüzüne odaklanır.
Boştu ve yeryüzü şekilleri yoktu Bkz.
Yar.1:11’e ait not;
Yer.4:23.
Tanrı’nın Ruhu Bkz.
Eyü.33:4;
Mez.104:30.
Tanrı’nın Ruhu... dalgalanıyordu Tanrı’nın yaratma eylemine başlamakta olduğu ifade ediliyor.
1:4 Tanrı’nın yarattığı her şey iyidir (bkz.
Yar.1:10,
Yar.1:12,
Yar.1:18,
Yar.1:21,
Yar.1:25); hatta “çok iyi”dir (
Yar.1:31). Yaratılışta düzensizliğin hiçbir izi, Tanrı’ya veya insana tehdit oluşturan hiçbir karanlık güç yoktur. Tanrı’nın yaşamı kutsayıp devam ettirmek üzere şekillendirdiği bu dünyada, karanlığı ve engin suları da iyi amaçlar için yaratmıştır (krş.
Mez.104:19-26;
Mez.127:2).
1:5 adını verdi Bkz.
Yar.1:8,
Yar.1:10. Eski Ortadoğu’da bir kralın insanlara veya nesnelere ad vermesi, onlara egemen olduğunu beyan etmesi anlamına gelirdi (bkz.
Yar.41:45;
2Kr.23:34;
2Kr.24:17;
Dan.1:7). Yaratılış öyküsünde, Tanrı gündüz, gece, gök, kara ve deniz gibi büyük evrensel öğelere ad vererek kendisinin her şeye egemen olduğunu ilan eder. Yaratılan canlılara ad verecek olan insandır ; bu da insanın bunlara egemen olacağını gösterir (bkz.
Yar.1:26,
Yar.1:28; ayrıca bkz.
Yar.2:19 ve ilgili not).
ilk gün Bazı uzmanlara göre yaratılış sürecinin bir günü, yirmi dört saatlik gündür; bazılarına göre ise “gün” sözcüğü, belirsiz uzunlukta bir süreci, çağı ifade eder veya sadece anlatımı kolaylaştırmak için kullanılmış bir terimdir.
1:11 Biçimllendirme (ilk üç gün) ve doldurma (sonraki üç gün) günleri olarak da nitelendirilebilecek bu günler birbiriyle bağlantılıdır: Birinci gün ışık olur (
Yar.1:3), dördüncü gün ışıklara birer işlev kazandırılır (
Yar.1:14-15); ikinci gün gökkubbenin altındaki ve üstündeki sular birbirinden ayrılır (
Yar.1:7), beşinci gün bu ortamlarda çeşitli canlılar var edilir (
Yar.1:21); üçüncü gün kuru toprak ortaya çıkarılır (
Yar.1:9) ve burada bitkilerin oluşması buyrulur (
Yar.1:11), altıncı gün toprakta yaşayacak iki canlı türü, hayvanlar (
Yar.1:24) ve insanlar (
Yar.1:26) yaratılır.
türüne göre Bkz.
Yar.1:12,
Yar.1:21,
Yar.1:24-25. Hem yaratılış hem de canlıların çoğalması, Tanrı’nın koyduğu doğa yasalarına göre gerçekleşir.
1:14-15,17-18 Tanrı gök cisimlerinin asıl yaratılış amacını burada açıkça belirtmektedir.
1:16 iki büyük ışığı İkisi de putperestlerin ilahlarına ait özel adlar olduğundan, “güneş” ve “ay” sözcükleri burada kullanılmamıştır (bkz.
Yşa.40:26).
1:22 Verimli olun, çoğalın Tanrı’nın kutsaması ile sudaki ve gökteki canlılar çoğalır, dünyayı yaşam ile doldurur (bkz.
Yar.1:28’e ait not).
1:24 sürüngen Terimin İbranicesi, fare, böcek gibi öteki kara hayvanlarını da kapsar.
1:26 Suretimizde, kendimize benzer Tanrı Yaratıcı Egemen olarak yaratılışının şaheserini ilan ediyor (bkz.
Yar.5:1;
Yar.9:6; krş.
1Ko.11:7;
Ef.4:24;
Kol.3:10;
Yak.3:9). İnsanlar Tanrı’nın benzeyişinde yaratıldıkları için onura ve saygıya layıktırlar (bkz.
Yar.9:6;
Yak.3:9). “Suret”, fiziksel özellikleri değil, kişisel özellikleri (iradeyi, duyguları ve aklı), ahlâksal özellikleri (örn. doğruluk;
Ef.4:24;
Kol.3:10) ve ilişkisel boyutu (insanın Tanrı’yla ve öbür insanlarla ilişki kurma yetisini) içerir. İnsan, Tanrı’nın temsilcisi olmak üzere yaratılmıştır; ancak daha sonra günahla bu benzerlik zedelenmiş olsa da, imanlılar Mesih’in ikinci gelişinde tekrar “O’na benzer” olacaktır (
1Yu.3:2, krş.
Rom.8:29).
egemen olsun ‘Egemen olsunlar diye’ anlamındadır. Tanrı, insana bu egemenliği, yarattığı varlıklar üzerindeki egemenliğini temsil etsin ve böylelikle tüm yaratılış O’nu yüceltsin diye vermiştir (bkz.
Mez.8:5-8 ve ilgili not;
İbr.2:5-9 ve ilgili notlar).
1:27 EskiAntlaşma’da şiirsel yazım biçimini gördüğümüz ilk yerdir. EskiAntlaşma’nın İbranicesi’nin yüzde kırkı şiir biçimindedir.
erkek ve dişi İkisi de Tanrı’nın benzeyişindedir ve Tanrı’nın kutsamasına sahiptir.
yarattı Bkz.
Yar.1:1’e ait not.
1:28 Onları kutsayarak... doldurun... denetiminize alın... egemen olun Kutsama çoğalmayı, yeryüzünü doldurmayı ve yeryüzündeki yaratıklar üzerinde egemen olmayı içerir (bkz.
Yar.1:26;
Yar.2:15;
Mez.8:6-8). Ne var ki insan, günah işledikten sonra bu kutsamayı Tanrı’nın amaçlarına ulaşmak için değil, kendi bencil amaçları uğruna kullanmaya başlar (bkz.
Yar.6:4-8 ve ilgili notlar).
1:29-30 Bu ifadeden insanların ve hayvanların başlangıçta et yemedikleri anlaşılmaktadır (bkz.
Yar.9:3).
1:31 çok iyi Bkz.
Yar.1:4’e ait not.
2:1 Altı günlük yaratma eyleminin özeti (bkz.
Yar.1:1’e ait not).
2:2 bitirdi... dinlendi İfade, yorgunluğu değil, Tanrı’nın yaratma işini tamamladığını belirtir (
Yar.1:31). “Dinlendi” olarak çevrilen fiilin İbranicesi (bkz.
Yar.2:2) “Şabat” sözcüğünün köküdür (bkz. Çık.16. bölüm;
Yar.20:11).
2:4-4:26 Yar.1:1-2:3 ayetlerinde anlatılanlar (bkz. ilgili not) tüm yaratılışa odaklanıyordu, burada anlatılanlar ise insanlık tarihine odaklanır.
2:4 Göğün ve yerin Bkz.
Yar.1:1’e ait not.
öyküsü “Öykü” sözcüğünün İbranicesi, Yaratılış Kitabı’nda yer alan her ana öykünün başında geçer (bkz. Giriş ;
Yar.2:4;
Yar.5:1;
Yar.6:9;
Yar.10:1;
Yar.11:10,
Yar.11:27;
Yar.25:12,
Yar.25:19;
Yar.36:1). “Göğün ve yerin yaratılış öyküsü” ifadesi, yaratılışın gerçekleştiğini varsayıp sonraki tarihi anlatmaya başlar.
RAB Tanrı “RAB” (İbranice “YHVH”, yani “Yahve”) Tanrı’nın kendisi için kullandığı kişisel addır (bkz.
Çık.3:15’e ait not;
Çık.6:6’ya ait not). “Tanrı” (İbranice “Elohim”) ise genel bir terimdir. İki ad sıklıkla bir arada geçer, ancak tek Tanrı’yı kasteder.
2:6 yerden yükselen buhar İbranice’den “yerden çıkan su kaynakları” diye de çevrilebilir.
2:7 yarattı Fiilin İbranicesi, yapmak veya şekil vermek anlamına gelir ve özellikle çömlekçinin kile şekil vermesinden söz edildiğinde kullanılır (bkz.
Yşa.45:9;
Yer.18:6; ayrıca bkz.
Eyü.10:8-12;
Mez.139:13-17).
yaşam soluğunu İnsanlar ve hayvanlar bu yaş am soluğuna sahiptir (bkz.
Yar.1:30;
Eyü.33:4); ancak Tanrı’nın suretinde yaratılmış insan, Tanrı’nın temsilcisi olarak hayvandan üstündür.
yaşayan varlık Terimin İbranicesi,
Yar.1:20,
Yar.1:24’te “yaşayan yaratık” olarak çevrilmiştir.
2:8 Aden’de İbranice’de ‘mutluluk’veya ‘sevinç’anlamlarına gelir. Yaratılışın başlangıcında Tanrı’nın insanla birlikte bulunduğu yerdir. Günahla bozulan bu birlikteliğin başlangıç yeri olan Aden bahçesi, çok sonraları kurulacak Buluşma Çadırı’na (Çık. 25-27. bölümler), ardından Kral Süleyman’ın inşa edeceği tapınağa (1Kr.6. bölüm) ve nihai olarak Yeni Yeruşalim’e benzer (Va. 21-22. bölümler; ayrıca bkz. Bilgi Kutusu: Buluşma Çadırı ve Tapınak, s.122).
2:9 yaşam ağacıyla Meyvesini yiyenlere yaşam verir (bkz.
Yar.3:22;
Va.2:7;
Va.22:2,
Va.22:14).
iyiyle kötüyü bilme ağacı İyi ve kötü bilgiyi simgeler ve meyvesini yiyenin ölümüne neden olur (
Yar.2:17;
Yar.3:3). “İyiyle kötüyü bilme”, ahlâki bilgi veya sezgi gücünü kasteder (bkz.
Yas.1:39;
Yşa.7:15-16). Bahçenin ortasında olan bu ağaç, Tanrı’nın insana sunduğu seçimi gösterir.Adem ve Havva, ya iyi ve kötüyü bilme konusunda Tanrı’nın sözüne güvenerek yaş ayacaklardı ya da Tanrı’dan bağımsız olarak kendi kararlarını verip öleceklerdi (bkz.
Yar.2:17).
2:11 Havila Yar.10:29’da söz edilen yer olabilir. Muhtemelen
Yar.10:7’de geçen Mısır’daki Havila değildir.
2:14 Asur’un Asur’un eski başkenti.
2:15 bakması... işlemesi Bkz.
Yar.1:28’e ait not.
2:17 Bkz. Bilgi Kutusu: Ölüm.
kesinlikle ölürsün Yılan daha sonra bunu yalanlayacaktır (
Yar.3:4).
2:18-25 Eski Ortadoğu kaynaklarında kadının yaratılışını böylesine detaylı biçimde açıklayan tek anlatımdır.
2:18-20 Tanrı’nın benzeyişinde yaratılan insana verilen yeryüzünü doldurma ve ona egemen olma görevi, kadının yaratılışı gerçekleşmeden tamamlanamayacaktı.
2:19 ad vereceğini Bkz.
Yar.1:5’e ait not.
2:23 İbranice’de kadın (İşşa) sözcüğü erkek (İş) sözcüğünden türetilmiştir.
2:24 annesini babasını bırakıp Artık onların koruması ve yetkisi altında olmayacaktır.
tek beden olacak Tanrı’nın tek eşliliği amaçladığı görülür. Eşler, hayatları boyunca birbirlerine “tek beden” halinde bağlı olmalıdır; cinsel birliktelik de bunun bir ifadesidir (krş.
1Ko.6:16 ve ilgili not).
2:25 çıplaktılar... utanç nedir bilmiyorlardı Ne var ki günah yüzünden insan bu masumiyetini kaybedecektir (bkz.
Yar.3:7).
3:1 Yılan aracılığıyla konuşan Büyük Aldatıcı, yani Şeytan’dır (
Va.12:9;
Va.20:2).
en kurnazı İbranice’de “kurnaz” ve “çıplak” (
Yar.2:25) için kullanılan sözcükler neredeyse aynıdır. Yılan kurnazlığıyla Adem ve Havva’yı günah işlemeleri için kışkırtır, günah işledikten sonra çıplaklıklarının farkına varıp utanırlar (bkz.
Yar.3:7).
Tanrı gerçekten... dedi mi? Aldatıcı, insanı Tanrı’nın sözü konusunda şüpheye düşürmeye, dolayısıyla onları Tanrı’dan uzaklaştırmaya çalışmaktadır.
3:3 ona dokunmayın İlk günah bu sözlerin söylenmesiyle değil, yasak meyvenin yenmesiyle işlenmiştir.
3:4 kesinlikle ölmezsiniz Şeytan, Tanrı’nın sözünü açıkça yalanlıyor (bkz.
Yar.2:17).
3:5 Tanrı biliyor ki Şeytan, Tanrı’nın insan için iyi olan amacını kötüleyerek insanı kendisine itaat etmeye ayartmaya çalışır (krş.
Eyü.1:9-11;
Eyü.2:4-5).
Gözleriniz açılacak... Tanrı gibi olacaksınız Gözleri gerçekten açıldı (bkz.
Yar.3:7), ama bu eylemin sonucu yılanın vaat ettiğinden farklıydı.
İyiyle kötüyü bilerek Bkz.
Yar.2:9’a ait not.
3:12-13 İnsanın suçu başkasına attığının ve sorumluluk kabul etmediğinin ilk örneği. Günahın sonuçlarından biridir.
3:15 senin başını ezecek, sen onun topuğuna saldıracaksın Bu ayet Tanrı ile Şeytan arasındaki büyük savaşı açıklar; bu savaş insanlık tarihi boyunca sürecektir. Şeytan, Tanrı’nın dünyadaki temsilcisiyle (insanla) daimi bir savaş içinde olacaktır. Kadının ‘soyu’ olarak tanımlanan Mesih, Şeytan’a son darbeyi indirecektir (bkz.
İbr.2:14;
Kol.2:15 ; krş.
Rom.16:20).
3:16 çocuk doğururken sana çok acı çektireceğim Çocuk doğururken çekilen acı ve ağrı, dünyada günahın çoğaldığını ve yayıldığını hatırlatır. Tanrı, cezalandırırken de lütufkar olduğunun göstergesi olarak, çoğalma kutsamasını (bkz.
Yar.1:28 ve ilgili not) geri almamıştır.
istek duyacaksın... o yönetecek Bu yüzden kadın ile erkek arasındaki ilişki, kadın için sevinç ve bereket getirecek bir durum olmaktan çıkıp dert ve acı verici olacaktır.
3:17-19 Erkek uzun süre ve zahmetli şekilde çalışmak zorunda kalsa bile (Tanrı’nın verdiği ceza), yaşamını sürdürebilmek için yiyecek sağlayabilecek (Tanrı’nın lütfu), böylece günahlı insan soyunu devam ettirecektir.
3:19 toprağa dönünceye dek... toprağa döneceksin Adem’in çabaları ölüme engel olamayacaktı. Bedeninin (
Yar.2:7) ve yiyeceğinin (bkz.
Yar.3:17) kaynağı olan toprak, ölümünün simgesi haline gelmişti.
3:20 Adem’in karısına ikinci bir ad vermesi (bkz.
Yar.2:23-24 ve ilgili not) egemenliğini açıkladığı bir eylem değil (bkz.
Yar.1:5;
Yar.2:19’a ait notlar), Adem’in imanının bir göstergesidir. “Havva”, İbranice’de ‘yaşam’ anlamına gelen sözcükten türemiştir.Adem, ölüm cezasına çarptırılmış olmasına rağmen (bkz.
Yar.2:17;
Yar.3:7,
Yar.3:10,
Yar.3:16-19) Havva’nın aracılığıyla kendi soyunun devam edeceğine inanmaktadır.
3:21 onları giydirdi Tanrı lütuf göstererek Adem ile Havva’nın utancını örter (krş.
Yar.3:7,
Yar.3:10).
3:22 iyiyle kötüyü bilmekle Bkz.
Yar.3:5’e ait not.
ölümsüz olmasına Tanrı’nın bunu yapması insan için aslında bir lütuftur. Tanrı, insanın sonsuza dek günahlı yaşamasına engel olmakla, günahtan kurtuluşun yolunu açmıştır (bkz.
Rom.5:18-19).
3:24 yolunu denetlemek için Tanrı’nın kılıcı, günahlı insanlık ile yaşam ağacı arasında duruyordu (krş.
Yar.3:22).Artık insan, yalnızca Tanrı’nın Mesih’te sağladığı kurtuluş sayesinde yeniden yaşam ağacına yaklaşabilir (bkz.
Va.2:7;
Va.22:2,
Va.22:14,
Va.22:19).
Keruvlar Bkz. Bilgi Kutusu: Melekler. Arkeolojik kazılar sonucunda, Eski Mezopotamya’ya ait tapınakların ve sarayların girişlerinde nöbet tutan kanatlı varlıkların heykellerine rastlanmıştır.
4:1-11:32 Günahın ikinci nesilde kardeş katlinden, yedinci nesilde Tanrı’ya karşı küstahça bağımsızlık ilan etmeye kadar nasıl büyüdüğü görülmektedir.
4:3-4 Buradaki kıyaslama, getirilen sununun türü (bitki veya hayvan) ile ilgili değil, rastgele ve kayıtsızca getirilen (toprağın ürünlerinden) bir sunu ile seçkin sunu (sürünün ilk doğanı; sununun özenle ve itaatle sunulduğunu gösterir) arasındaki farkla ilgilidir. Sunu getiren kişinin amacı ve tutumu son derece önemlidir. Tanrı Habil’in sunusunu imanından ötürü kabul etmiştir (
İbr.11:4).
4:5 öfkelendi Kayin’in, Tanrı’ya getirdiği sununun yeterli olduğunu düşündüğü anlaşılmaktadır.
4:7 günah kapıda pusuya yatmış Kayin’in, kardeşi hakkında kötülük tasarladığı ima ediliyor.
4:8 Haydi, tarlaya gidelim Bu sözler Peşitta’dan, Septuaginta’dan, Samiriye Tevratı’ndan ve Vulgata’dan alınmıştır.
kardeşine saldırıp onu öldürdü Bu ilk cinayet vahşiceydi, çünkü bilinçli olarak kardeşin kardeşi öldürmesi söz konusuydu (bkz.
Yar.4:9-11;
1Yu.3:12; krş.
Mat.23:35;
İbr.11:4). İlk günahın korkunç sonuçları ve yaşamın her alanına nasıl hızla yayıldığı çarpıcı bir şekilde görülmektedir.
4:9 Bkz.
Lev.19:16;
Yas.21:1-9. Kayin’in yüreğinin katılığının ve olanlara kayıtsızlığının göstergesidir.
4:11 laneti Lanet altındaki kişi Kayin’dir. Daha önceleri toprağı işlediğinde, toprak ona ürün vermişti (
Yar.4:2-3). Artık, kardeşinin kanı ile sulanan toprak ona ürün vermeyecektir (
Yar.4:12).
4:12 aylak aylak dolaşacaksın Kayin öbür insanlara yabancılaşacak ve topraktan artık ürün alamayacağı için de çalışmayacaktır (
Yar.4:16).
4:13 cezam kaldıramayacağım kadar ağır Kayin pişmanlık duymak yerine, kendine acımaktadır. Günahı katlanarak artar: önce Tanrı’yı hafife almış (
Yar.4:3), sonra öfkelenmiş (
Yar.4:5), ardından kardeşine tuzak kurup onu öldürmüş (
Yar.4:8) ve yalan söylemiştir (
Yar.4:9); şimdi de tamamen kendini düşünmektedir (bu ayet). En sonunda Tanrı’dan da uzaklaşacaktır (
Yar.4:14,
Yar.4:16). Bazı yorumculara göre ise “cezam” sözcüğü İbranice’de ‘kötülüğüm’ anlamına da gelebilir; buna göre bu ayet, Kayin’in, günahının ne kadar ciddi olduğunu kabul ettiğini anlatır.
4:14-15 kim... kim... kimse Ya insan soyunun hızlı çoğalacağı öngörülerek söylenmiştir ya da Kayin ile birlikte yargı altında olan (Yaratılış Kitabı’nda söz edilmeyen kardeşleri dahil) aile üyelerinden söz edilmektedir.
4:15 nişan Öldürmek isteyenlerden Kayin’i korumak üzere koyulmuş bir uyarı işareti. Katilin canı şimdilik bağışlanmıştır (ama bkz.
Yar.6:7;
Yar.9:6).
4:17-18 Bkz. Şit’in soy ağacı: Kenan,
Yar.5:12; Hanok,
Yar.5:21; Yeret,
Yar.5:18; Mahalalel,
Yar.5:15; Meuşelah,
Yar.5:25; Lemek,
Yar.5:28. İki soy ağacındaki adların benzerliği dikkat çekicidir; bazı uzmanlar bu tür soy ağaçlarında bazı adların seçilip bazılarının atlanmasının, ses benzerliğini ön plana çıkararak insanların benzerliğini vurgulamak amacını taşıdığını savunur (bkz. Bilgi Kutusu: Soyağaçları, s.554; ayrıca bkz. 1. Tarihler: Giriş).
4:17 kent Bu sözcüğün İbranicesi, büyüklüğüne bakılmadan her tür yerleşim birimi için kullanılır. Burada bir sözcük oyunu yapılmaktadır: Nod, ‘aylak, dolaşmak’ anlamındadır. Kayin “aylaklık ülkesinde” “aylak dolaşacaktı”, ancak Tanrı’nın söylediklerine rağmen kendi çabasıyla “kalıcı bir yerleşim birimi” oluşturdu.
4:19 iki kadınla evlendi Çok eşlilik ilk kez burada görülüyor (bkz.
Yar.2:23-24 ve ilgili not). Lemek, Tanrı’nın kutsamasına (bkz.
Yar.1:28) kendi yoluyla (çok eş alarak) kavuşmaya çalışıyordu.
4:20-22 Yaval... Yuval... Tuval-Kayin Lemek’in üç oğlunun adlarının okunuşu birbirine yakındı; adları insan yeteneklerini vurgulayan İbranice fiil “YVL”den türemiştir.
4:22 kesici aletler Tarım, inşaat ve belki de savaşta kullanılmak üzere.
4:23 beni yaraladığı için bir adam öldürdüm Lemek, Kayin’in özensiz sunu sunması (bkz.
Yar.4:3-4’e ait not) ve kardeşini öldürmesiyle katlanan günahı daha da büyütmüş, öcünü Tanrı’ya bırakacağı yerde kendi öcünü dehşet verici şekilde almıştır (bkz.
Yas.31:35).
4:25 yine... başka bir oğul Habil ölmüş, Kayin ise kovulmuştu. RAB ailenin soyunu devam ettirmek üzere Adem ve Havva’ya üçüncü bir oğul verdi. Şit ‘Bağışlamak’ anlamına gelir.
4:26 insanlar RAB’be yakarmaya başladı Şit’in soyunun Tanrı’ya güvenmesi, Kayin’in soyundan olan Lemek’in küstahlığına tezattır.
5:3 kendi suretinde, kendisine benzer TanrıAdem’i nasıl kendi günahsız benzerliğinde yarattıysa (bkz.
Yar.9:6;
Yak.3:9), şimdi günahlı Adem’in de kendi günahlı benzerliğinde bir oğlu vardır (bkz.
Mez.51:5 ve ilgili not).
5:5 öldü İfade, Tanrı’nın günahla ilgili yargısını çarpıcı bir şekilde hatırlatır (bkz. Bilgi Kutusu: Ölüm, s.1660).
5:22 Tanrı yolunda yürüdü Bu cümle öbür ayetlerdeki “yaşadı” ifadesinin yerini alır; sıradan bir yaşam sürmek ile Tanrı ile yakın bir ilişki içinde yaşamak arasında fark olduğunu hatırlatır.
5:24 sonra... yanına almıştı Hanok ölümü tatmadan (
İbr.11:5) Tanrı’nın huzuruna alınmıştır (krş.
2Kr.2:11;
Mez.49:15;
Mez.73:24). Kayin’in soyunda Adem’den sonra yedinci nesil olan Lemek’in aksine, Şit’in soyundaAdem’den sonra yedinci nesil olan Hanok (Yah.14) ‘Tanrı’yı hoşnut eden biri’ idi (
İbr.11:5).
5:27 969 yıl Tufandan sonra sadece Nuh ile ailesi hayatta kaldı. Sayılar birebir anlamıyla kabul edilirse Metuşelah tufanın olduğu yıl ölmüştür (
Yar.5:25,
Yar.5:28’de ve
Yar.7:6’da verilen sayıların toplamı tam 969’dur).
5:29 Nuh ‘Rahatlık’ anlamına gelir.
6:1-8 İnsanlık tarihinin ilk döneminde yozlaşmışlık öylesine artmış ve geniş bir alana yayılmıştı ki, Tanrı yaratılışın tümünü tufan aracılığıyla yargılamayı gerekli gördü.
6:2,4 İlahi varlıklar İbranice’den birebir çevirisi: “Tanrı oğulları”. Bunların melek (krş.
Eyü.1:6;
Eyü.2:1;
Mez.29:1) veya Şit’in soyundan Tanrı’ya sadık erkekler oldukları tahmin edilir. Bazı yorumcular, Yah.6-7’ye (ve çeşitli Yahudi kaynaklara) dayanarak bunların ‘düşmüş melekler’ olduğunu söyler. Bazı yorumcular ise, melekler ile insanlar arasında cinsel ilişki ve evlilik yaratılış düzenine aykırı olduğu için burada meleklerden söz edilmediğini savunur (1. bölüm;
Mar.12:25). Bir başka yoruma göre ise, bu ifade kral ve kral soyundan gelenler (eski Ortadoğu’da krallar ilah olarak görülürdü) için kullanılır. Bazı ayetlerde de buna benzer tanımlamalar farklı bağlamlarda insanlar için kullanılmıştır (bkz.
Yas.14:1;
Yas.32:5;
Mez.73:15;
Yşa.43:6;
Hoş.1:10;
Hoş.11:1).
insan kızlarını Kayin’in soyundan gelen kadınlar anlamına geliyor olabilir ; bu doğruysa 1-2. ayetler, 5. bölümdeki Şit’in soyundan olanların 4. bölümdeki Kayin’in soyundan olanlarla yaptıkları evliliklerin, iyi ve kötü soy arasındaki ayrımın bozulmasına yol açtığını gösterir.
6:3 İnsanın ömrü yüz yirmi yıl olacak İbranicesi göz önüne alındığında bu sözler, Tanrı’nın insanları tufanla cezalandıracağı zamana bu kadar kaldığını ifade ediyor da olabilir (krş.
1Pe.3:20).
6:4 Nefiller İbranice sözcük ‘düşmüş kişiler’anlamına gelir. Septuaginta’da “devler” diye geçer. Tanımlamaya göre iri ve güçlü insanlar olmalıdırlar (bkz.
Say.13:31-33).
6:5 Kutsal Kitap’ta, günahın insanı nasıl her yönden etkilediğiyle ilgili yapılan en net tanımlardan biridir. İnsan doğası değişmediği için tufandan sonra da insan günahlı tutumunu sürdürür (
Yar.8:21).
6:6 pişman oldu Tanrı’nın insanı yaratmakla hata yaptığının değil, lütfuna ve sabrına karşın tövbe etmeye yanaşmayan insanı yüce adaletinden ötürü yargılamak zorunda olması nedeniyle duyduğu derin kederin ifadesidir.
6:7 Hayvanları, sürüngenleri, kuşları Hayvanlar ahlâksal açıdan masum olsa da, insanların yozlaşmış egemenliği altında olduklarından yargı altındaydı (bkz.
Rom.8:18-25).
6:8-9 Bkz.
Yar.5:22’ye ait not. Nuh’un Tanrı’yı hoşnut eden yaşantısı, çağdaşlarının kötü yaşantılarıyla tezat oluşturuyordu (bkz.
Yar.6:5 ve ilgili not; ayrıca bkz.
Yar.6:12).
6:9-9:29 Eski Ortadoğu efsanelerinin birçoğunda büyük ilahlardan birinin, insanların çıkardığı gürültüden rahatsız olduğu için yeryüzünde büyük bir tufan başlattığı görülür. Yaratılış Kitabı’nda tanrılar ve insanlık hakkındaki bu yaygın putperest fikirlere karşı gelinir ve gerçek tamamen farklı bir tanrıbilim ışığında verilir. Bu öyküde Yaratan (tek Tanrı), kendi benzeyişinde yaratmış olduğu ve yaratılışının kâhyası ilan etmiş olduğu insanın içine düştüğü ahlâksızlıktan keder duymaktadır. İnsanlık öyle yozlaşmıştır ki bu sınır tanımayan kötülük yalnızca kökten bir yargıyla ortadan kaldırılabilecektir. Ancak Tanrı, insanlığın bağımlı olduğu yaratılışı keyfi bir şekilde yok etmeye hazır, insafsız bir tanrı değildir. Tufanı gönderen Tanrı, yaratılışı kayıracağını vaat eder ve bunun gökkuşağı ile simgelenmesini, böylelikle daima hatırlanmasını sağlar (bkz.
Yar.9:8-17 ve ilgili notlar). 8-9. bölümde aktarılan olaylar ile 1. bölümdeki bazı olaylar arasında benzerlikler görülür. Sırasıyla
Yar.8:2 ile
Yar.1:7’yi,
Yar.8:5 ile
Yar.1:9’u,
Yar.8:7 ile
Yar.1:20’yi,
Yar.8:17 ile
Yar.1:25’i,
Yar.9:1-2 ile
Yar.1:28’i,
Yar.9:3 ile
Yar.1:30’u kıyaslayın. 1. bölümde her şeyin başlangıcı anlatılır, 8-9. bölümlerde ise tufan sonrası yeni bir başlangıç anlatılır.
6:14 gofer Selvi ağacı olduğu tahmin edilmektedir.
gemi Bu sözcüğün İbranicesi, Kutsal Kitap’ta buradan başka sadece Musa’yı Nil’in sularında taşıyan sepeti tanımlarken kullanılmıştır (
Çık.2:3,
Çık.2:5).
İçini dışını ziftle Krş.
Çık.2:3.
6:17 yeryüzündeki her canlı ölecek Bazı yorumcular metinde yer alan terimlerden ötürü tufanın tüm yeryüzünü kapsadığını düşünür (bkz.
Yar.6:7,
Yar.6:12-13;
Yar.7:4,
Yar.7:19,
Yar.7:21-23;
Yar.8:21;
Yar.9:11,
Yar.9:15). Bazılarına göre ise tufanın etkili olduğu alanlardaki tüm canlılar ölmüştür, ancak bu sınırlı bir alandır ve sadece Musa’nın coğrafi bilgisi ile Nuh’un bakış açısından evrenseldir (bkz. Giriş).
7:2-3 Dinsel açıdan temiz sayılan hayvanlardan yakmalık sunu (bkz.
Yar.8:20) ve yiyecek (bkz.
Yar.9:3) olarak da yararlanacaktı ; kirli sayılan hayvanlar ise sadece çiftleşip çoğalmaları için alınmıştır.
7:14 Yar.1:21-25’te söz edilen beş hayvan türünün dördü burada sıralanır. Beşinci tür, yani denizdeki canlılar, yaşamını suda sürdürecektir.
7:20 dağları on beş arşın aştı Yaklaşık 7 m. Gemi 13,5 m yüksekliğindeydi (
Yar.6:15), suların seviyesi geminin karaya oturmasını önleyecek düzeydeydi.
7:21-22 soluk alan... öldü Tanrı’nın yaratılışta verdiği armağan (bkz.
Yar.1:30;
Yar.2:7) günah yüzünden geri alınmıştı.
8:1 Tufan öyküsü bu noktaya kadar yargıyı, buradan itibaren ise kurtuluşu anlatır.
Tanrı Nuh’u anımsadı Yüz elli günden beri Tanrı’nın sesi işitilmemişti (bkz.
Yar.7:24). Kutsal Kitap’ta ‘anımsamak’ ifadesi, çoğunlukla birisi ile ilgilenmek, ona sevgi göstermek anlamında kullanılır (krş. “iyilikle”,
Neh.5:19;
Neh.13:31).
8:4 Ararat Bu yerin, Mezopotamya’nın kuzeyinin büyük kısmını ve bugünkü Türkiye’nin doğusunu kapsayan geniş ve dağlık bir krallık olan Asur Urartu’nun sınırları içinde kaldığı tahmin edilmektedir (bkz.
Yşa.37:38;
Yer.51:27). Çağdaş yorumcuların çoğu bunun Ağrı Dağı olduğuna inanır.
8:11 Güvercin gagasında... zeytin yaprağıyla... geri döndü Zeytin ağaçları yüksek yerlerde yetişmediği için bu taze yaprak Nuh için suların çekildiğine dair bir işaretti.
8:13 Nuh altı yüz bir yaşındayken, birinci ayın birinde Bu tarih, tufan sonrası insanlığın yeni başlangıcının tarihidir.
8:14 ikinci ayın yirmi yedinci günü Tufanın başladığı tarihten yaklaşık bir yıl sonrası (bkz.
Yar.7:11).
8:17 üresinler, verimli olsunlar, yeryüzünde çoğalsınlar Bkz.
Yar.1:22 ve ilgili not.
8:20 Yakmalık sunular Bkz.
Lev.1:3-4 ve ilgili notlar.
8:21 Bu ayet, Tanrı’nın Nuh’la yapacağı antlaşmaya işaret eder (
Yar.9:11-17).
Güzel kokudan hoşnut Krş.
Ef.5:2;
Flp.4:18.
İnsan yüreğindeki eğilimler... kötüdür Bkz.
Yar.6:5 ve ilgili not. Doğru bir adam olan Nuh ve ailesi kurtulmuş olsa da doğalarında Adem’den miras aldıkları günah vardı.
yeryüzünü bir daha lanetlemeyeceğim Bkz.
Yar.9:11,
Yar.9:15. Tanrı günah sorununu, insanlığı yok etmek yerine, Babil’de ilk işaretleri görülen (bkz.
Yar.11:6-8 ve ilgili notlar) ve Avram’ın çağrılması (
Yar.12:1) ile başlayarak Mesih İsa’yla tamamlanan kurtarış tasarısıyla çözümleyecektir.
çocukluğundan beri Bu ifade
Yar.6:5’teki “hep” sözcüğünün yerini alır ve insanın rahimde oluşmaya başladığı andan itibaren günahın etkisi altında olduğunu vurgular (bkz.
Mez.51:5 ve ilgili not).
9:1-7 Tufandan sonraki yeni başlangıçta Tanrı ilk yaratılıştaki kutsamasını (
Yar.1:28; krş.
Yar.9:3;
Yar.1:29-30) yeniliyor. Ancak ilk kutsamadan farklı olarak günahın dünyaya şiddet getirmiş olmasından ve artık hayvanların da yiyecek olduğunun bildirilmesinden ötürü (
Yar.9:3), Tanrı insana yeni sınırlamalar getirir (
Yar.9:4-6).
9:2 sizin yönetiminize verilmiştir Tanrı insanların yaratılış üzerindeki egemenliğini yeniden onaylar (bkz.
Yar.1:26’ya ait not).Aden bahçesinde insana verilen egemenlik Tanrı’nın yetkisi altında sürdürülecekti, ancak artık bu egemenlik günahın etkisi altında devam edecektir (bkz.
Yar.3:14-19; Mez.8; ancak bkz.
Ef.2:1-3).
9:3 bütün canlılar size yiyecek olacak Krş.
Yar.1:29-30 ve ilgili not.
9:4 kanlı et yemeyeceksiniz Lev.17:14’te kan ile yaşam arasındaki yakın ilişki açıklanır. Yaşam Tanrı’nın gizemli ve değerli armağanıdır (bkz.
Vai.11:5). Tarih boyunca birçok putperest “kandaki yaşamı içerek” (krş.
Lev.17:11) kendi yaşam güçlerini arttırmaya veya uzatmaya çalışmıştır.
9:5 hakkınızı... her hayvandan hesabını soracağım Tanrı insan yaşamının koruyucusudur (bkz.
Yar.4:9-12; krş.
Yar.1:26 ve ilgili not; ayrıca bkz.
Çık.21:28-32).
9:8-17 Tanrı’nın tufan sonrası yaratılışla ilk ve temel antlaşması. “Bir daha” (
Yar.9:11,
Yar.9:15), “kuşaklar boyunca” (
Yar.9:12) ve “sonsuza dek” (
Yar.9:16) ifadeleri bunun ebedi bir antlaşma olduğunu gösterir.
9:9-10 sizinle antlaşmamı sürdüreceğim Bkz. Tanrı’nın benzer vaatleri:Avram’la,
Yar.15:18-20; Pinehas’la,
Say.25:10-13; Davut’la, 2Sa.7.bölüm. Tanrı bu antlaşmada Nuh’a, soyuna (Nuh, insan soyunun yeni babasıdır, bkz.
Yar.6:18) ve tüm yaratıklara, yaratılışla ilgili tasarıları tamamlanmadıkça dünyayı ve içindekileri yok etmeyeceğine söz verir (
Yar.8:22).
9:13 Yayımı... antlaşmanın belirtisi Gökkuşağı bu antlaşmanın yükümlülüklerinin bir hatırlatması ve mührüydü. İbrahim’le yapılan antlaşmanın belirtisi sünnet (bkz.
Yar.17:11) ve Sina Dağı’nda Musa’nın aracısı olduğu antlaşmanın belirtisi Şabat (bkz.
Çık.31:16-17) olacaktı.
9:19 yayılan Bkz. 10. bölüm;
Yar.11:8’e ait not.
9:20 çiftçiydi Babası Lemek gibi (bkz.
Yar.5:29).
9:25 Yeşu’nun Givonlular’ı hâkimiyetine almasıyla (
Yşu.9:27) bu sözün yerine geldiği görülür (ayrıca bkz.
Yşu.16:10;
Hak.1:28, 30,33,35;
1Kr.9:20-21). Nuh’un laneti, tarihin bazı dönemlerinde yorumlanıp uygulandığı gibi siyahîleri köleleştirmek için kesinlikle dayanak olarak kabul edilemez, çünkü Ham’ın soyu ve Kenanlılar, Mısır’da keşfedilen duvar resimlerinde de görüldüğü gibi, beyaz ırktandır.
9:27 Yafet’e Bu ad ‘bolluk, genişlik’ anlamına gelir. Sam’ın çadırlarında yaşasın ‘Sam’a verilen kutsamaya ortak olsun’ anlamında.
9:29 sonra öldü Bkz.
Yar.5:5’e ait not.
10:1-32 Bu bölümde söz edilen halklar arası bağ, sadece fiziksel akrabalığa değil, coğrafya, tarih ve dil ortaklığına da dayalı olabilir (bkz.
Yar.10:5’e ait not; ayrıca bkz. 1. Tarihler: Giriş).
10:2 Yafet’in Kutsal Kitap’ta en az adı geçen Yafet’in soyu, Nuh’un oğullarının belki de en büyüğü (ama bkz.
Yar.10:21) olarak ilk önce sıralanır. Seçilen soy olan Sam’ın soyu en son sıralanır (bkz.
Yar.10:21-31; ayrıca bkz.
Yar.11:10-26). Yafet oğulları çoğunlukla Kenan topraklarının kuzeyine ve batısına, Avrasya’ya yerleşir.
Gomer Gomer’in soyu (Kimmerler) ve onunla akrabalığı olan uluslar (bkz.
Yar.10:3) Karadeniz yakınlarına yerleşir.
Magog Muhtemelen bir İskit oymağının atasıdır. Bu halk Kafkaslar’a ve Karadeniz’in güneydoğusu yakınlarındaki bölgelere yerleşir.
Meday Medler’in atası.
Yavan İyonya (Güney Yunanistan) ve Anadolu’nun batı bölgelerine yerleşir.
Tuval, Meşek Sanılanın aksine bugünkü Rusya’daki Tobolsk ve Moskova ile ilişkili değildir. Daha sonraAsur yazıtlarında Magoglar’la birlikte adlarının geçtiği görülür (ayrıca bkz.
Hez.38:2). Tuval’ın soyu muhtemelen Pontus’a, Meşek’in soyu da bugünkü Azebeycan’ın dağlık bölgesine yerleşmiştir. Anadolu’nun doğusundan kuzeye, Karadeniz’e doğru ilerlediler.
Tiras Trakya adı bu kişiden geliyor olabilir.
10:3 Aşkenaz İskitler’in atası. Bu ayette söz edilen üç halk da yukarı Fırat bölgesine yerleşmiştir.
10:4 Elişa Ya Alaşiya (Kıbrıs’ın eski adı) ya da İtalya’nın güneyindeki Sicilya halkının atası. Tarşiş Muhtemelen İspanya’nın güneyine yerleşen halkın atası. Kittim Kıbrıslılar’ın atası. Rodanim Rodos Adası halkının atası olabilir.
10:6 Ham oğulları Asya’nın güneybatısına ve Afrika’nın kuzeydoğusuna yerleşmiştir.
Kûş Etiyopyalılar’ın atası.
Misrayim Mısırlılar’ın atasıdır; adı (‘iki Mısır’ anlamına gelir), Yukarı (güney) veAşağı (kuzey) Mısır’ı tanımlar.
Put Ya Libya (bkz.
Yar.10:13-14’e ait not) ya da Mısırlılar’ın Punt diye adlandırdıkları toprakların halkının, yani bugünkü Somalililer’in atası.
Kenan ‘Mor toprak’ anlamına geliyor olabilir (aynı yörenin Grekçe adı olan ‘Fenike’ bu anlama gelir). Kenan, soyluların giyiminde ve eşyalarında kullanılan mor boyanın başlıca üreticisi ve ihracat bölgesiydi.
10:7 Burada söz edilen yedi oğlun soyundan gelen halklarArabistan’a yerleşmiştir. Şeva ve Dedan’dan İbrahim’in torunları olarak da söz edilir (bkz.
Yar.25:3; krş. “Saba”,
Hez.27:20-22).
10:8 Kûş’un 6. ayette geçen Kûş ile aynı yer olmadığı tahmin edilmektedir. Mezopotamya’da yaşamış Kassiler ile akrabalıkları olabilir.
Nemrut Akatlar’ın erken dönem hükümdarlarından biri olan I. Sargon, İbranice’de bu şekilde geçiyor olabilir (bkz.
Yar.10:10).
10:10 Erek Eski Mezopotamya’nın önemli kentlerinden biriydi. Uruk (bugünkü Irak’ta Varka) adının İbranicesi’dir.
10:11-12 önemli bir kent Ya Kalah (Resen de olabilir) ya da daha büyük olasılıkla Ninova (bkz.
Yu.1:2;
Yu.3:2;
Yu.4:11). İfade, kent civarını da kapsıyor olabilir.
10:13-14 Ludlular’ın MuhtemelenAnadolu’daki Lidyalılar (bkz.
Yar.10:22’ye ait not).
Anamlılar’ın KuzeyAfrika’da, Mısır’ın batısında Kirene’ye yakın bölgede yaşayan halk.
Lehavlılar Libyalı çöl kabileleri olabilir (bkz.
Yar.10:6’ya ait not).
Naftuhlular Aşağı (kuzey) Mısır halkı.
Patruslular Yukarı (güney) Mısır halkı (bkz.
Yar.10:6’ya ait not).
Kaftorlular Eski zamanlarda Kaftor diye bilinen Girit’te bir süreliğine çeşitli Filistli gruplar da yerleşik olarak yaşamışlardı (bkz.
Yer.47:4;
Amo.9:7). Filistliler, İÖ 12. yüzyılda Mısır’ı istila eden kuvvetli bir Hint Avrupa denizci halkıydı. Oradan kovulduktan sonra büyük kısmı Kenan topraklarının güneybatısına göç etti ve zamanla tüm bölgeyi etkileri altına aldı. İsrailliler’in atalarının zamanında (bkz.
Yar.21:32,
Yar.21:34;
Yar.26:1,
Yar.26:8,
Yar.26:14-15,
Yar.26:18) Filistliler, Kenan topraklarına daha küçük gruplar halinde ve daha barışçıl bir şekilde yerleşmişti.
10:15-18 Sidon’un Saydalılar’ın atası.
Hititliler’in İÖ üçüncü bin yılın sonlarında Güneydoğu Avrupa’dan Anadolu’ya göç eden, HintAvrupa dil ailesinden olan halk. İÖ ikinci bin yılın ortalarında Kuzey ve OrtaAnadolu’yu hâkimiyetleri altına aldılar ve yerli Hatti halkının adını alarak kendilerine Hititler dediler. İmparatorluk zaman zaman hem Babil hem de Mısır’a meydan okuyacak kadar güçlendi. Bu halk ile Kutsal Kitap’ta söz edilen Kenanlı Hititler arasındaki ilişkinin derecesi belirtilmez (ancak bkz.
Hez.16:3 ve ilgili not).
Yevuslular’ın İsrail’in Kenan’ı fethi sırasında Yeruş alim’de yaşayan halk. Yeruşalim bir dönem Yevus olarak da biliniyordu (bkz.
Hak.19:10-11;
1Ta.11:4).
Amorlular’ın İsrailliler’in Kenan’ı fethettiği dönemde Amorlular Kenan’ın dağlık bölgelerinde yaşıyordu. Girgaşlılar ile birlikte (
Yar.10:16) Kenan’daki bu gruplar genellikle küçük kent devletlerde yaşıyorlardı.
10:19 Sodom, Gomora, Adma ve Sevoyim’e Bkz.
Yar.14:2,
Yar.14:8. Bu kentler muhtemelen Lut Gölü’nün doğu veya güneydoğusunda bulunuyordu.
10:21 Sam’ın Samiler’in atasıdır.
Ever Sam’ın birkaç kuşak sonraki torunlarından olsa da (bkz.
Yar.10:24-25;
Yar.11:14-17), Ever’in İbraniler’in atası (“İbrani” sözcüğünün kökeni “Ever”dir) olarak özel bir öneme sahip olduğu anlaşılır.
10:22 Elam Mezopotamya’nın doğusunda yaşayan Elamlılar’ın atası.
Asur Kuzey Mezopotamya’daki Asurlular’ın atası (bkz.
Yar.2:14).
Arpakşat Ayrıca bkz.
Yar.11:10-13. Güney Mezopotamya’daki Kildaniler’in atası olabilir.
Lud Muhtemelen Anadolu’daki Lidyalılar’ın atası (bkz.
Yar.10:13-14’e ait not).
Aram Kenan’ın kuzeydoğusu civarında bulunan bölge (günümüzdeki Suriye) halkının atası.
10:24 Şelah’ın Bkz.
Yar.11:12-15.
Arpakşat Şelah’ın babasıydı Masoretik metinde bu şekilde geçerken, Septuaginta’da “Arpakşat Kenan’ın babasıydı, Kenan Şelah’ın babasıydı” diye geçer.
10:25 Pelek’ti Bu ad ‘bölünme’ anlamına gelir (bkz.
Yar.11:16-19).
Yeryüzündeki insanlar... bölündü Muhtemelen
Yar.11:1-9’da aktarılanlar kastediliyor.
10:26-29 Yoktan GüneyArabistan krallıklarının atası.
Şeva’nın Yemen bölgesi civarına yerleşen halkın atası. İÖ 10. yüzyılda Şeva’dan bir kraliçe Kral Süleyman’ı ziyaret edecektir (krş.
1Kr.10:1-13).
Ofir’in Afrika’da veya Güney Arabistan’da bir yerin adı olduğu tahmin edilir (ancak bkz.
1Kr.9:28’e ait not). Kral Süleyman’ın sahip olduğu altının çoğu burada çıkarılırdı (bkz.
1Kr.9:28;
1Kr.10:11).
11:1-9 Bu ayetler, 10. bölümde sıralanan kişilerin neden dünyanın dört bir yanına dağıtıldığını açıklar. Büyük tufan ve Babil Kulesi öyküleri, insanın günahlı eylemlerinin nasıl yaygınlaştığını ve Tanrı’nın bu eylemleri nasıl cezalandırdığını anlatır. İnsanlığın Tanrı’nın sadık temsilcileri olarak değil, asi evlatlar olarak yaratılışa hükmetme çabalarının Tanrı tarafından nasıl engellendiği vurgulanır ve ardından, insanlığın günahtan kurtarılışının ilk adımını oluşturan, Avram’a yapılan çağrıya geçiş yapılır.
11:3 taş yerine tuğla, harç yerine zift Arkeolojik bulgular, taşın Mezopotamya’da nadir bulunduğunu doğrular.
11:4 Aden bahçesinde işlenen günahın (Tanrı gibi olmak istemek, Tanrı’nın “çoğalın, dünyayı doldurun” buyruğunu reddetmek) boyutunun ne denli geniş alana yayıldığı görülmektedir. kule Mezopotamya’da görülen ve ziggurat adı verilen bu yapılar, tabandan başlayarak tepeye doğru kat kat yükselirken gittikçe küçülen teraslardan oluşuyordu. Yanlarda tepeye kadar merdivenler uzanır, zirvesinde bir tapınak bulunurdu. Tapınak, üzeri açık ve dört köşeliydi.
11:9 Babil İbranicesi, ‘kargaşa’ anlamına gelen sözcüğü (balal) çağrıştırır (bkz.
Yar.10:10). SözcükAkat kökenlidir ve ‘tanrıya giden kapı’ anlamına gelir.
11:10 öyküsü Bkz.
Yar.2:4’e ait not.
11:12-13 Septuaginta’da bu ayetler şu şekilde geçer: “Arpakşat 35 yaşındayken oğlu Kenan doğdu. Kenan’ın doğumundan sonraArpakşat 430 yıl daha yaşadı. Başka oğulları, kızları oldu. Kenan 130 yaşındayken oğlu Şelah doğdu. Şelah’ın doğumundan sonra Kenan 330 yıl daha yaşadı. Başka oğulları, kızları oldu.” (bkz.
Luk.3:35-36).
11:26 Terah’ınAvram, Nahor ve Haran adlı oğulları oldu Sam, Ham ve Yafet’te olduğu gibi, bu üç oğlun sıralaması da yaşa göre olmayabilir (bkz.
Yar.9:24; ayrıca
Yar.10:21 ;
Yar.11:28).
11:27-25:11 Tanrı’nınAvram’ı çağırmasıyla, Tanrı ile insan arasındaki ilişkinin odağı belirli bir kişi ve halka yönelir ; böylelikle Tanrı’nın insanı günahtan kurtarma sürecinin ilk adımları atılır. Bu süreç, “İbrahim oğlu” (
Luk.3:34; ayrıca bkz.
Mat.1:1-17;
Gal.3:16) İsa Mesih’le gerçekleşecektir. Tanrı günahı sadece (tufan gibi) cezalandırmakla veya (Babil’deki gibi) engellemekle kalmayacak, Mesih’in kefareti sayesinde Mesih’e iman edenlerin günahını bağış layacak ve günahın onların üzerindeki egemenliğini ortadan kaldıracaktır. Tanrı ile Avram arasındaki ilişki, Tanrı ile İsrail halkı arasındaki ilişkiyi yansıtır.
11:27 öyküsü Bkz.
Yar.2:4’e ait not.
11:28 Kildaniler’in Bkz.
Ezr.5:12;
Eyü.1:17’ye ait notlar.
Kildaniler’in Ur Kenti’nde Kent muhtemelen Kuzey Mezopotamya’da, Irak’ın güneyinde Fırat Irmağı civarındaydı. Bölgede yapılan arkeolojik bulgular, bölgeninAvram’dan önce bile yüksek düzeyde kültüre sahip bir medeniyetin izlerini taşıdığını gösterir.
11:30 Saray kısırdı Avram’ın eşinin kısır olması (bkz.
Yar.15:2-3;
Yar.17:17) Tanrı halkının doğaüstü yoldan oluşacağının göstergesidir. Tanrı yeni bir halk yaratmaktadır.
11:31 Harran’a gidip Harran İÖ 19. yüzyılda zengin bir kervan kentiydi. İÖ 18. yüzyılda Amorlular’ın yönetimi altındaydı (bkz.
Yar.10:15-18’e ait not).
12:1 İbrahim RAB’den bu çağrıyı Ur Kenti’ndeyken aldıktan sonra (bkz.
Elç.7:2-3) oradan ayrılıp Harran’a gider, babasının ölümünün ardından da Tanrı’nın buyruğuna uyarak Harran’dan ayrılıp Kenan topraklarına doğru yola çıkar.
Bırak... sana göstereceğim Babil’den yeryüzünün dört bucağına dağılan insanlar yerleşik hayata geçmişlerdi; sadece fakirler, savaşta yenilenler, kaçaklar veya mal mülk sahibi olmayanlar göçebe hayatı sürerdi. Bu yüzden Avram’ın, yerleşik hayatını bırakıp Tanrı’nın seçtiği topraklara (tüm yeryüzü yerine,
Yar.1:28) gitmesi büyük bir iman göstergesidir (bkz.
İbr.11:10 ve
İbr.11:1-9’a ait not).
12:2-3 Tanrı’nınAvram ile yaptığı antlaşmada verdiği yedi vaat: (1)Avram’ı büyük bir ulus yapacaktır; (2)Avram’ı kutsayacaktır; (3) Avram’a ün kazandıracaktır; (4) Avram bereket kaynağı olacaktır; (5)Avram’ı kutsayanları kutsayacak, (6) lanetleyenleri lanetleyecektir; (7) yeryüzündeki bütün halklar Avram aracılığıyla kutsanacaktır. Bu vaatler farklı şekillerde ve ölçülerdeAvram’a yeniden (
Yar.12:7;
Yar.15:5-21;
Yar.17:4-8;
Yar.22:17-18) ve daha sonraları İshak’a (
Yar.26:2-4), Yakup’a (
Yar.28:13-15;
Yar.35:11-12;
Yar.46:3) ve Musa’ya (
Çık.6:2-8) da verilir. Yar.1-2. bölümlerde Tanrı’nınAdem’e yönelik soy, toprak ve kutsama vaatleri, günahlı Adem soyu yerine İbrahim’in soyuna yönelik ve tüm yeryüzü yerine vaat edilmiş topraklara yönelik olacaktır. Tanrı’nın yaratılışın başlangıcında insan için amaçladıkları, İbrahim’in soyu aracılığıyla gerçekleşecektir. İbrahim’in soyu Kutsal Kitap’ta, hem Yahudi ırkı, yani imanlı olsun olmasın Avram’ın fiziksel soyundan olanlar, hem de Yahudi ırkından olmayan imanlılar, yani Avram’ın ruhsal soyu olarak tanımlanır (krş.
Elç.3:12,
Elç.3:25;
Rom.2:28-29;
Rom.4:13-17;
Gal.3:8).
12:5 edindikleri uşakları Eski çağda bu hizmetkarların kimi köleydi, kimi de ücretli olarak çalışırdı; hepsi hizmet ettikleri ev halkından sayılırdı (bkz.
Yar.14:14;
Yar.15:3;
Yar.17:12-13;
Yar.24:2).
12:6 Şekem’deki Kenan topraklarının merkezinde yer alan bu önemli kent, İsrail’in atalarının döneminde kurulmuştur.
More meş esine More, ‘öğretmen’ anlamına gelir. Kenanlılar’ın bu ağaç aracılığıyla ilahlarından rehberlik bekledikleri tahmin edilmektedir.
Yar.35:4’te söz edilen ağaç olabilir (ayrıca bkz.
Hak.9:6).
12:7 RAB... görünerek Günahlı insan RAB’bi tüm görkemiyle görmeye dayanamayacağı için RAB insanlara kendini değişik yollardan kısmen gösterir (bkz.
Çık.33:18-20;
Yu.1:18).
Sunak Avram’ın yaptığı birçok sunağın ilki (bkz.
Yar.12:8;
Yar.13:18;
Yar.22:9).
12:9 Negev’e Beer-Şeva’nın güneyine uzanan çorak alan.
12:10 Ülkedeki şiddetli kıtlık yüzünden... Mısır’a gitti Mısır’ın erzakı bol olurdu, çünkü Nil Irmağı’nın su seviyesi genelde istikrarlıydı.Avram, yiyecek bulmak amacıyla (bkz.
Rut.1:1) ama Tanrı’nın yönlendirişi veya onayı olmadan (bkz.
Yar.46:3-4;
2Kr.8:1) vaat edilen toprakları terk etmiştir. Kendisiyle bir antlaşma yapmış olan Tanrı’nın, ikisinin de ihtiyaçlarını karşılayabileceğini ve onları koruyabileceğini öğrenmesi gerekiyordu (bkz.
Yar.12:3). Bazı yorumculara göre Avram’ın Mısır’a gidişi, yıllar sonra İsrailliler’in Mısır’a gidişlerinin habercisi sayılır.
12:13 ‘onun kız kardeşiyim’ de Firavun, Saray’ın Avram’ın eşi olduğunu bilerek onu haremine almak isteseydi, önceAvram’ı öldürmesi gerekirdi.
12:16 Eski çağlarda sürülere sahip olmak zenginliğin göstergesiydi (bkz.
Yar.13:2).
Erkek ve kadın köle Bkz.
Yar.12:5’e ait not.
Deve Çok sonraki yüzyıllara kadar çok amaçlı kullanılmamış olsalar da (bkz. örn.
Hak.6:5), arkeolojik bulgular Avram’ın döneminde develerin evcilleştirilmiş olduğunu doğrular.
13:4 RAB’bi adıyla çağırdı Bkz.
Yar.12:8.
13:5-18 Lut’un Avram’dan ayrılıp kendine en iyi görünen toprakları seçmesi, Avram’a vaat edilen kutsamaya ortak olmasını engeller. Lut, Sodom ve Gomora’nın tarihinin bir parçası olurken (bkz.
Yar.14:12-16;
Yar.19:1-38),Avram, soyunun çoğalıp toprakların tümünü miras alacağıyla ilgili vaadi tekrar alır (bkz.
Yar.13:15-17).
13:6 toprak birlikte yaşamalarına el vermedi Servetlerinin büyük kısmı sürülerdi ve Beytel ile Ay Kenti çevresindeki bölgede bu büyük sürülere yetecek kadar otlak ve su yoktu (bkz.
Yar.13:10;
Yar.26:17-22,
Yar.26:32;
Yar.36:7).
13:7 Perizliler Kimlikleri tam olarak bilinmemektedir; ancak kent merkezlerinin dışında yaşayan halklardan olduğu tahmin edilir.
13:9 sağa... sola ‘Kuzeye... güneye’ anlamında. Lut hangi tarafı seçerse seçsin,Avram, Tanrı’nın kendisini kutsayarak en uygun toprakları vereceğine güvendiğinden Lut’a ilk seçme hakkını vermiş olmalıdır.
13:10 ova Bu ova ve kentlerin (
Yar.13:12), Lut Gölü’nün hemen güneydoğu ve doğusunda oldukları tahmin edilir.
Mısır toprakları gibiydi Bol ve verimli su kaynağı sayesinde (bkz.
Yar.12:10’a ait not).
Sodom ve Gomora Bkz.
Yar.18:16-19:29. Sodom ve Gomora adları zamanla, Tanrı’nın kötülüğü ve günahı nasıl cezalandırdığını anlatmakta kullanılageldi.
13:12 Lut... Sodom’a yakın bir yere çadır kurdu Lut, kötülükleriyle ün salan Sodomlular’a yaklaşmakla, ayartılma olasılığını güçlendirmiş oldu (krş.
Yar.13:18).
13:18 Hevron’daki Kiryat-Arba (bkz.
Yar.23:2’ye ait not).
Mamre Kentin adı, muhtemelen Avram’ın yandaşlarından birinin (bkz.
Yar.14:13) adını almıştı.
meşeliğine Bkz.
Yar.12:6’ya ait not.
Sunak Bkz.
Yar.12:7’ye ait not.
14:1-24 Avram imanla Lut’u kurtararak, vaat edilen toprakları ele geçirmeye çalışan krallara meydan okumuş oldu; böylelikle onların her zaman göz önünde bulunduracakları bir güç olarak ün (bkz.
Yar.12:3) ve Tanrı’ya tanıklık etmek için bir fırsat kazandı.
14:1 Şinar Babil.
Şinar KralıAmrafel Bir dönem öyle olduğu sanılsa da Babil’in ünlü kralı Hamurabi değildir.
Elam Bkz.
Yar.10:22’ye ait not.
Goyim Sözcük İbranice’de ‘Yahudi olmayan uluslar’ anlamına gelir ve burada muhtemelen genel bir tanımlama olarak kullanılır.
14:3 Lut Gölü Ölü Deniz olarak da bilinir.
14:5-6 Refalılar’ı Oldukça iri yapılı bir halk olarak tanınır (bkz.
Yas.3:11).
Horlular’ı Eski Ortadoğu’da geniş alanlara yayılmış olan Hurriler oldukları tahmin edilir.
14:7 Eyn-Mişpat’a Yas.32:51’de buraya Merivat-Kadeş denir (bkz.
Say.27:14).
Kadeş’e Negev’in güneybatısındadır (bkz.
Yar.12:9’a ait not); daha sonra buraya Kadeş-Barnea denecektir (bkz.
Say.32:8).
Amelekliler’in Negev ve Sina yarımadasında yaş ayan kabile halkı.
Amorlular’ı Bkz.
Yar.10:16’ya ait not.
14:10 Vadisi Dünyada deniz seviyesinden en alçak (yaklaşık 400 m aşağıda) su kütlesi olan Lut Gölü, tepelerin arasında yer alan bir vadidedir. zift çukurlarıyla Günümüzde de Lut Gölü’nün güney ucunda katran birikintileri görülür.
14:13 İbrani Kutsal Kitap’ta İbrani olarak tanıtılan ilk kişidir (bkz. “Ever”,
Yar.10:21’e ait not). Kutsal Kitap’ta etnik bir grubu tanımlayan bu terim, genelde İsrailli olmayanlar tarafından alaycı biçimde kullanılırdı (bkz. örn.
Yar.39:17).
Mamre’nin Bkz.
Yar.13:18 ve ilgili not.
14:14 evinde doğup yetişmiş üç yüz on sekiz adamını Avram’ın zenginliğini gösterir. “Yetişmiş adam” teriminin İbranicesi Kutsal Kitap’ta yalnızca bu ayette geçer; çok eski yazıtlarda da görülen buna ilişkin sözcük ‘silahlı hizmetli’ anlamındadır.
Dan’a Kuzeydeki bu ünlü kent, hâkimler döneminden sonra bu adı aldı (bkz.
Hak.18:29). Bundan önce Layiş veya Leşem diye bilinirdi (bkz.
Hak.18:7’ye ait not). Hâkimler dönemi sonrasında okuyucuların daha rahat anlayabilmeleri için ad bu şekilde güncellenmiştir.
14:17 Kral Vadisi Muhtemelen Yeruşalim’in doğusundadır (bkz.
2Sa.18:18).
14:18 kâhini olan Şalem kralı Melkisedek Bkz.
İbr.7:1. Eski çağlarda, İsrail dışında, krallık ve kâhinlik görevi genelde tek kişiye aitti. “Melkisedek” adı, ‘kralım doğrudur’ veya ‘doğruluk kralı’ anlamına gelir (bkz.
İbr.7:2). “Şalem”, Yeruşalim’in kısaltmış halidir (bkz.
Mez.76:2) ve İbranice’de ‘barış, esenlik’ anlamına gelir (bkz.
İbr.7:2; ayrıca bkz.
Yşu.11:1).
14:20 Avram her şeyin ondalığını Melkisedek’e verdi Kralların hakkı yüzde ondu (bkz.
1Sa.8:15,
1Sa.8:17). Avram Melkisedek’e ondalık vererek Melkisedek’in Şalem krallığını ve kâhinliğini kabul ettiğini gösterdi. Melkisedek Yeni Antlaşma’da İsa’nın sonsuz başkâhinliğinin örneği olarak gösterilir (
İbr.4:14;
İbr.7:11; bkz.
Mez.110:4).
14:22-23 sana ait hiçbir şey... almayacağım Krş.
2Kr.5:16.Avram, RAB dışında birine bağlı olmayı reddetti ; verilenleri kabul etseydi, bu Kenanlı krala borçlu ve dolayısıyla bağımlı olacaktı.
15:1-21 RAB bu noktada,Avram’la ilişkisinde ilk defa antlaşma ifadelerini kullanmaya başlar. Avram’ın tereddüdü karşısında Tanrı lütuf göstererek vaadini bir antlaşma yemini ile pekiştirir.
15:1 görüm Tanrı’nın insanlara, özellikle peygamberlere, istediği mesajı (örn. uyarı, vaat, peygamberlik sözü, öğreti içeren) verebilmek için kullandığı yollardan biridir. Görümler, çoğunlukla bildiriyle sonuçlanır (örn. Ova.1;
Mik.1:1;
Nah.1:1;
Mal.1:1). Görümlerin, ya görsel (Elç. 10. bölümdeki gibi) ya da işitsel (peygamberlerin çoğunda olduğu gibi) olarak verildiği görülür (ayrıca bkz. Bilgi Kutusu: Vahiy, s.1653;
Elç.16:9’a ait not).
senin kalkanın benim Kalkan, RAB’bin Avram’ın kralı olduğunu gösteriyor (bkz. örn.
Yas.33:29;
2Sa.22:3;
Mez.7:10;
Mez.84:9).
Ödülün çok büyük olacak TanrıAvram’ın en büyük hazinesiydi (krş.
Yas.10:9).
15:2 Şamlı Eliezer’e Bkz.
Yar.12:5.
Yar.24:2’de adı verilmeyen “her şeyden sorumlu uşak” olabilir.
15:3-4 Başka birçok belgenin yanı sıra Kerkük dolaylarında keşfedilen Nuzi belgelerinde de kaydedildiği gibi, çocuğu olmayan bir adam kendi hizmetçilerinden birini evlat edinip mal varlığının varisi yapabilirdi.
15:5 yıldızları sayabilir misin? Bkz.
Yar.22:17.
işte soyun o kadar çokolacak Bu vaat önce İsrailliler Mısır’a yerleştiklerinde (bkz. Çık.1. bölüm; ayrıca bkz.
Yar.1:10;
İbr.11:12), nihai olarak da Mesih’e iman etmiş olan herkesinAvram’ın soyundan sayılmasıyla (bkz.
Gal.3:29) gerçekleşmiştir.
15:6 Krş.
Rom.4:11. İman, her dönemde, Tanrı’nın o ana kadar vermiş olduğu vaatlere güvenmek demektir. Bu ayet, aklanmanın sadece ve sadece imanla gerçekleşebildiğinin kanıtı olarak Yeni Antlaşma’da kullanılır (bkz.
Rom.4:3,
Rom.4:9;
Gal.3:6;
İbr.11:7;
Yak.2:23; krş.
Hab.2:4 ve ilgili not ; ayrıca bkz.
Mat.1:19’a ait not).
15:7 seni çıkaran RAB benim Eski kraliyet antlaşmaları genellikle buradaki gibi, kralın kendini tanıtması ve geçmişi kısaca anmasıyla başlardı (bkz. Çık.2
Yar.0:2).
15:8 nasıl bileceğim? Krş.
Luk.1:18.Avram, Tanrı’nın verdiği oğul vaadine iman eder (
Luk.15:6) ama toprak vaadi için güvence ister.
15:9-12 Tanrı’nınAvram ile yaptığı antlaşma, eski Ortadoğu’da toprak alıp vermekle ilgili kraliyet antlaşmalarına benzer.Avram ve soyuna o toprakların verileceğine dair ebedi ve koşulsuz tanrısal ant söz konusudur (
1Ta.16:14-18;
Mez.105:8-11).
15:13 yabancı bir ülkede, gurbette Mısır’da (bkz.
Yar.46:3-4).
Dört yüz yıl Sayı yuvarlanmıştır.
Çık.12:40’ta İsrailliler’in Mısır’da dört yüz otuz yıl geçirdiği belirtilir.
15:15 Bu sözlerin
Yar.25:8’de anlatılanlarla gerçekleştiği görülür.
15:16 dördüncü kuşağı “Kuşak” (yasal açıdan) ilk oğlun doğumuyla başlar; burada yüz yıllık bir süreden söz edilmektedir (bkz.
Yar.21:5).
Amorlular’ın yaptığı kötülükler henüz doruğa varmadı Tanrı, kötü Kenanlılar’ı bile hemen cezalandırmamıştı. Kenanlılar’ın ne kadar günah içinde yaşadığı, arkeolojik bulgularda ve Suriye’nin kuzeyinde Ras Şamra’da (eski Ugarit) keşfedilen kendi edebi metinlerinde görülür. Çok tanrılı ibadetlerine putperestlik, dinsel fahişelik, büyücülük ve bazen çocuk kurban etmek de dâhildi (krş.
Yas.18:9-12).
15:17 dumanlı bir mangalla alevli bir meşale Ateş genelde Tanrı’nın varlığını simgelemek için kullanılır (bkz.
Çık.3:2;
Çık.14:24;
Çık.19:18;
1Kr.18:38;
Elç.2:3-4).
Parçaların arasından geçti Eski dönemlerde antlaşmayı yapan iki taraf, kesilerek iki parçaya ayrılan hayvanın arasından geçerek antlaşmayı onayladığını beyan ederdi (bkz.
Yer.34:18-19). Tanrı, parçaların arasından tek başına geçmekle antlaşmayı yerine getirmekteki tek taraflı sorumluluğunu gösterir. Bazı yorumcular bu hareketi bağlayıcı bir yemin olarak görür. Tanrı, toprak vaadi konusunda koşulsuz ve tek taraflı bir antlaşma yaparak Avram’ın beklediği güvenceyi vermektedir (bkz.
Yar.9:9-10’a ait not).
16:1-16 Tanrı’ya güvensizlik, O’nun vaat ettiği ama henüz vermediği kutsamayı edinmek için kişinin çabalaması olarak kendini gösterir.
16:1 çocuk vermemişti Bkz.
Yar.11:30’a ait not.
Mısırlı İbrahim Hacer’i Mısır’dayken almış olmalıdır (bkz.
Yar.12:10-20).
16:2 RAB çocuk sahibi olmamı engelledi RAB İbrahim’e soyunun büyüyeceğiyle ilgili vaadi vereli uzunca bir süre geçmiştir (krş.
Yar.15:4). Sabırsızlanan Saray RAB’bin bu vaadi gerçekleştirmeyeceğini ima eder (bkz.
Yar.16:3).
Cariyemle yat Saray’ın kısırlığına kendi başına çözüm getirme çabası,Avram’ın kendini koruma çabasına benzerdir (bkz.
Yar.12:10 ve ilgili not). Erkek varisin doğumunu kesinleştirmek için uygulanan bu eski gelenekten, eski Asur evlilik antlaşmalarında, Hamurabi’nin yasalarında ve Nuzi yazıtlarında da (bkz.
Yar.15:3-4’a ait not) söz edilir.
16:7 RAB’bin bir meleği Bu melek, hem ulağa hem de RAB’be özgü niteliklere sahip olduğu için (bkz.
Yar.19:1,
Yar.19:21;
Yar.31:11,
Yar.31:13;
Çık.3:2,
Çık.3:4;
Hak.2:1-5;
Hak.6:11-12,
Hak.6:14;
Hak.13:3,
Hak.13:6,
Hak.13:8-11,
Hak.13:13,
Hak.13:15-17,
Hak.13:20-23; Zek.
Hak.3:1-6;
Hak.12:8) Mesih’in beden almadan önceki bir görünümü olabilir. Ancak Tanrı’yı temsil eden haberci olarak melek, kendisini gönderenin adına konuşmuş ve dolayısıyla O’nunla özdeşleştirilmiş olabilir (özellikle bkz.
Yar.19:21; krş.
Yar.18:2,
Yar.18:22;
Yar.19:2).
16:11 İsmail ‘Tanrı işitir’ anlamına gelir (bkz.
Yar.17:20).
16:12 yaban eşeğine İsmail, Ortadoğu’nun bozkırlarında yaş ayan bu hayvan gibi çöllerde dolaşacaktı (bkz.
Eyü.24:5;
Hoş.8:9).
çekişme Saray ile Hacer arasındaki çekişme (bkz.
Yar.16:4-6) soyları arasında da görülecektir (bkz.
Yar.25:18; krş.
Yar.3:15).
Kardeşlerinin hepsiyle çekişme içinde yaşayacak İbranice’den, “Bütün kardeşlerinin yaşadığı yerin doğusuna yerleşecek” diye de çevrilebilir.
16:13 El-Roi ‘Beni gören Tanrı’ anlamına gelir.
17:1-27 Tanrı,Avram’la antlaşmasını yeniler ve genişletir.Avram ve Saray, Tanrı’nın çocuk vaadini kendi çabalarıyla gerçekleştirmeye çalıştıktan sonra Tanrı Avram’a görünür ve vaadini bir kere daha bildirir. Ancak Tanrı, Avram’ın bu antlaşmanın bereketlerine sahip olması için imandan kaynaklanan itaati göstermesi gerektiğini açıklar.
17:1 doksan dokuz yaşındayken İsmail doğalı on üç yıl olmuştu (bkz.
Yar.16:16;
Yar.17:24-25).
Görünerek Bkz.
Yar.12:7’ye ait not.
Ben Bkz.
Yar.15:7’ye ait not.
Her Şeye Gücü Yeten Bu ifadenin İbranicesi (ElŞadday) muhtemelen ‘Dağ olan Tanrı’ anlamına gelir ; ya Tanrı’nın alt edilemez gücünü vurgular ya da Tanrı’nın simgesel evi olarak dağları (bkz.
Mez.121:1) kasteder. Tanrı’nın kendini İsrail’in atalarına açıkladığı ilk ad budur (bkz.
Çık.6:3).
Benim yolumda yürü, kusursuz ol Bkz.
Yar.5:22;
Yar.6:8-9’a ait notlar.
17:2 antlaşmayı Bkz.
Yar.15:4-5.Antlaşmayı başlatan (bkz.
Yar.15:18-21), onaylayan ve sürdüren bizzat Tanrı’dır (
Yar.17:2,
Yar.17:7).
soyunu... çoğaltacağım Krş.
Yar.1:28 ;
Yar.9:7; bkz.
Yar.13:16 ve ilgili not;
Çık.1:7 ve ilgili not. Tanrı daha önce toprakla ilgili vaadini yerine getireceği konusunda bir antlaşma yapmıştı (15. bölüm); burada antlaşmasına vaat edilen soyu da dâhil ediyor.
17:5 Avram ‘(Tanrı) Yüce Baba’dır’ anlamına gelir.
İbrahim İbranice’de “Avraham”, ‘çokların babası’ anlamına gelir. Tanrı, ona bu adı vermekle (bkz.
Neh.9:7) onu özel bir şekilde kutsadığını belirtmiş olur (bkz.
Yar.1:5,
Yar.2:19’a ait notlar).
17:6 uluslar... krallar Aynı vaat Saray’a da verilecek (“Sara” olduktan sonra,
Yar.17:16) ve Yakup’la (“İsrail” olduktan sonra,
Yar.35:11; bkz.
Yar.48:19) yenilenecektir. İbrahim’in soyu için de geçerli olan bu vaat sayesinde, onlar da tıpkı Nuh’un soyu gibi (bkz. 10. bölüm) birçok ulus oluşturacak ve tüm yeryüzüne yayılıp öbür ulusları kutsayacaktır.
Rom.4:16-18;
Rom.15:8-12;
Gal.3:29;
Va.7:9 ve
Va.21:24 gibi ayetlerde vaadin nihai olarak yerine geldiği görülür.
17:7 sonsuza dek Tanrı antlaşmasına sonsuza dek sadık kalacaktır (
Yar.17:13,
Yar.17:19) ; İbrahim’in soyundan olan bireyler ise ancak antlaşmaya uydukları sürece antlaşmanın bereketlerini görmeye devam edebileceklerdir (bkz.
Yar.17:14; krş.
Yşa.24:5).
soyunun Tanrısı Tanrı’nın antlaşmada verdiği vaadin özü olan bu ifade EskiAntlaşma’da defalarca tekrarlanır (bkz. örn.
Yar.17:8;
Yer.24:7;
Yer.31:33;
Hez.34:30-31;
Hoş.2:23; Zek.
Hoş.8:8). Tanrı, halkıyla olan ilişkisinde, onları koruyacağını, gönençlerini sağlayacağını ve gelecekte vereceği bereketlerin kendi teminatında olduğunu vaat eden taraftır (bkz.
Yar.15:1).
17:9 Sen ve soyun Tanrı toprak (bkz.
Yar.15:8-21) ve soy vaadi konusunda İbrahim’le yaptığı antlaşmaya sadık kalacağını tekrarladıktan sonra, antlaşmanın bereketlerinden mahrum kalmamasının itaatine bağlı olduğunu vurgular (krş.
Yar.17:1; bkz.
Yar.18:19;
Yar.22:18;
Yar.26:4-5).
17:10 sünnet edilecek Bu şekilde İbrahim, kendisini Tanrı’ya adayacağına, RAB’den başka Tanrısı olmayacağına, Tanrı’ya (özellikle soy vaadi konusunda) güvenip hizmet edeceğine dair söz vermiş olacaktır. Bağlayıcı bir yeminin işareti de olabilir. Kimi yerde ‘kendini Tanrı’ya adamak’ anlamında kullanılır (bkz.
Yas.10:16;
Yas.30:6;
Yer.4:4;
Yer.6:10’a ait not;
Yer.9:25-26;
Hez.44:7,
Hez.44:9). Sünnet uygulaması başka uluslarda da vardı (bkz.
Yer.9:25-26;
Hez.32:18-19), ancak İsrail’deki gibi antlaşma amaçlı değildi.
17:11 antlaşmanın belirtisi Bkz.
Yar.9:12;
Yar.15:17’ye ait not. Sünnet, İbrahim’in imanı karşılığında (
Yar.15:6) Tanrı’nın onunla yaptığı antlaşmanın işaretiydi (
Yar.15:7-21).
Rom.4:11’de, Pavlus antlaşma belirtisinin bu anlamını vurgular.
17:15 Saray... Sara Her iki ad da ‘prenses’ anlamına gelir. Yeni adı, ulusların ve kralların anası olacağını (bkz.
Yar.17:16), Tanrı’nın tasarısı doğrultusunda bu şekilde görevlendirildiğini vurgular (bkz.
Yar.17:5’e ait not).
17:16 oğul vereceğim Bu vaat İshak’la gerçekleşecektir (bkz.
Yar.21:2-3).
17:19 İshak ‘Güler’ anlamına gelir.
17:20 soyunu Bkz.
Yar.13:16’ya ait not.
On iki beyin babası Yar.25:16’da bu vaadin gerçekleştiği görülür.
17:21 Elçi Pavlus, Tanrı’nın lütufla kurtardığını vurgulamak amacıyla, İsmail yerine İshak’ın seçilmesini örnek gösterir (
Rom.9:6-13).
Gelecek yıl bu zaman Bkz.
Yar.21:1.
18:17 İbrahim, Tanrı’nın dostu olarak tanımlanır (bkz.
Yar.18:19;
2Ta.20:7;
Yak.2:23;
Yşa.41:8). Tanrı hem onunla (
Yşa.18:10) hem de vadideki kötü halkla (
Yşa.18:20-21) ilgili yapacaklarını açıklayarak İbrahim’e, Sodom ve Gomora’daki doğru kişiler için aracılık etme fırsatını verir. Böylece İbrahim, antlaşma kutsamalarından birini gerçekleştirmiş olur (bkz.
Yar.12:2-3’e ait not).
18:18 büyük ve güçlü bir ulus... onun aracılığıyla kutsanacak Bkz.
Yar.12:2-3’e ait not.
18:20 büyük suçlama İbranice’den, “Sodom ve Gomora haykırış dolu” diye de çevrilebilir. İşlenen günahların büyüklüğünden kentlerin bile “haykırdığı” ifade edilir (krş. Habil’in kanı,
Yar.4:10 ve ilgili not).
Gomora Bkz.
Yar.10:19 ve
Yar.13:10’a ait notlar.
18:21 Bu ayet mecazi dille her şeyden üstün RAB’bin dünyadakilerle ne kadar ilgilendiğini, bu dünyada etkin olmak istediğini gösteriyor. Burada söz edilen ‘yukarıdan inme’ ifadesi, Kutsal Kitap boyunca Tanrı’nın verdiği vahye, sergilediği güce ve vereceği cezalara dikkat çekmek için kullanılır. Nihai olarak bu hareket Tanrı Oğlu’nun yeryüzüne gelişiyle görülür (bkz.
Mik.1:12;
1Kr.18:38;
Çık.3:8;
Yu.3:14-38).
18:22 İbrahim RAB’bin huzurunda kaldı Bazı eski İbrani din bilginlerine göre bu ifade, “RAB İbrahim’in önünde kaldı” diye çevrilmelidir.
18:23 İbrahim, ikinci kez Sodom ve oradaki akrabaları için aracılık ediyor (bkz.
Yar.14:14-16).
18:25 Bütün dünyayı yargılayan İbrahim, Tanrı’nın adaletine güvenerek yalvarışta bulunur (bkz.
Yas.32:4).
18:27 İbrahim, duası boyunca (
Yar.18:30-32) O’na ‘Rab’ (Adonay) diye hitap etti. ‘Bütün dünyanın hâkimi’ olan Tanrı’ya yalvarıyordu.
Toz ve külüm Bkz.
Eyü.30:19;
Eyü.42:6.
18:32 bir kez daha İbrahim’in
Yar.18:23-32’deki soruları, pazarlık etme gayreti gibi görünse de, akrabalarına olan sevgisinden ve Tanrı’nın lütufkar olduğuna duyduğu güvenden kaynaklanıyordu.
On kişinin İbrahim’in Sodom’da olduğunu umduğu doğru kişilerin sayısı ; Lut, eşi, iki oğlu (bkz.
Yar.19:12), evli olan iki kızı ve eşleri (bkz.
Yar.19:14) ve evli olmayan iki kızı (bkz.
Yar.19:8).
18:33 çadırına Mamre’ye (bkz.
Yar.18:1). Ertesi sabah İbrahim, neler olduğunu görmek için Tanrı’yla konuştuğu bu yere tekrar gelecektir (bkz.
Yar.19:27).
19:1 İki melek Bkz.
Yar.16:7 ve
Yar.18:2’ye ait notlar.
Lut kentin kapısında oturuyordu Lut büyük olasılıkla Sodom’daki ihtiyar heyetinin bir üyesiydi, çünkü kent kapısı yasal konuların konuşulup karara bağlandığı idari ve adli merkez işlevini görüyordu (bkz.
Rut.4:1-12 ve ilgili notlar).
19:5 yatalım Sodom’da eşcinsel ilişkiler oldukça yaygın ve göz önündeydi (bkz. Yah.7).
19:8 çatımın altına geldiler Eski Ortadoğu geleneğine göre, ev sahibinin ne pahasına olursa olsun konuğunu koruması gerekirdi (krş.
Hak.4:18; bkz.
2Pe.2:7’ye ait not).
19:9 Adam buraya dışarıdan geldi, şimdi yargıçlık taslıyor! Yüzyıllar sonra Musa da yabancı muamelesi görüp bu şekilde davranmakla suçlanacaktı (bkz.
Çık.2:14;
Elç.7:27).
19:16 ağır davrandı Muhtemelen mallarını ve oradaki rahat yaş amı terk etmekte tereddüt ediyordu (krş.
Yar.12:1-4).
RAB ona acıdı Kurtuluşa kavuşmak insanların doğruluğuna değil, Tanrı’nın merhametine bağlıdır (krş.
Tit.3:5).
Lut’la karısının ve iki kızının elinden tutup Sodom’u kurtarmak için gerekli olan ‘doğru’ kişi sayısı ondu (bkz.
Yar.18:32), ancak sadece dört ‘doğru’ kişi vardı.
19:22 Soar ‘Küçük’ anlamına gelir.
19:26 Lut’un karısının bu tereddüdü ve itaatsizliği (bkz.
Yar.19:17) sonraki nesillerde özdeyiş olarak anılır oldu (bkz.
Luk.17:32).
19:33 Lut’un, ahlaksızlığıyla tanınan bir kent olan Sodom yakınlarına taşınmasının bir sonucu. Buradaki eylemin asıl sorumlusu kendisidir (bkz.
Yar.13:10-12 ve ilgili notlar).
20:1 Negev’e Bkz.
Yar.12:9’a ait not.
Kadeş ve Sur kentlerinin arasına Bkz.
Yar.14:7;
Yar.16:7.
Gerar’da Filist bölgesinin sınırında, Akdeniz’e yakın olan Gazze ile Kuzey Negev’deki Beer-Şeva’nın ortasında yer alan bölgedir.
20:2 Avimelek Sonraki yıllarda Filist kralı olan Avimelek’in babası veya dedesi olabilir (bkz.
Yar.26:1).
20:7 peygamberdir Bkz.
Yar.18:17’e ait not. İbrahim bu unvanı taşı yan ilk kişidir.
20:9 büyük günaha Burada zina anlamına gelir (bkz.
Yar.20:2-3,
Yar.20:6), ancak İbranice’de aynı ifadenin kullanıldığı öbür ayetlerde “ruhsal zina” sayılan putperestlik kastedilmektedir (
Çık.32:21,
Çık.32:30-31;
2Kr.17:21; bkz.
Hoş.1:2 ve ilgili not). Putperestlik, Tanrı’nın halkıyla yaptığı antlaşmaya sadakatsizliktir.
20:11 Tanrı korkusu “Korku” ifadesi, Tanrı’ya saygıyla güvenme ve O’nun sözüne kararlılıkla itaat etme anlamı taşır (bkz.
Mez.34:8-14 ve ilgili not;
Özd.1:7 ve ilgili not; krş.
Yar.20:8).
20:12 İbrahim’in gerekçesi, doğruluk payı taşıyor olmasına karşın, aldatma amacı güttüğü için bir günahtı.
21:5 Vaadin gerçekleşmesiyle (bkz.
Yar.17:16) İbrahim yüz yaşı nda baba olur (bkz.
Yar.17:17).
21:6 güldürdü... gülecek Bkz.
Yar.17:17’ye ait not.
21:8 sütten kesildiği gün Eski Ortadoğu’da çocuklar ancak iki üç yaşlarında sütten kesilirdi.
21:9 alay ettiğini İbranice’den, “oyun oynadığını” diye de çevrilebilir. İsmail o sıralar ergenlik çağındaydı (bkz.
Yar.16:15-16). Sara, İsmail’i asıl mirasçı olan İshak için bir tehdit olarak görüyordu (
Yar.21:10).
21:10 Bu cariyeyle oğlunu kov Bkz.
Gal.4:21-31. Onların kovulmasıyla İsmail mirastan mahrum kalacaktır.
21:11 Bu İbrahim’i çok üzdü İbrahim hem sevgiden hem de gelenekten ötürü üzüntü duydu. Geleneklere göre (Nuzi tabletlerinde de yer alır), yasal konumu zaten zayıf olan bir cariyenin oğlunun keyfi olarak kovulamayacağını biliyordu.
21:17 Tanrı... sesini duydu... Tanrı çocuğun sesini duydu Bkz.
Yar.16:11’e ait not. ‘İsmail’ adıyla yapılan bir sözcük oyunu (bkz.
Yar.17:20).
21:21 Paran Çölü’nde Sina Dağı’nın kuzeyinde.
21:22 Avimelek’le Bkz.
Yar.20:2 ve ilgili not.
Fikol Ya aile adıdır ya da resmi bir unvandır ; yaklaşık altmış yıl sonra (
Yar.25:26) benzer bir bağlamda tekrar geçer (
Yar.26:26).
21:23 Antlaşma yapılırken sıklıkla kullanılan ifadelerdir (bkz.
Yar.21:27,
Yar.21:32). Buradaki ‘iyi’ ifadesi dostane bir yaklaşımı kasteder (krş.
Yar.21:27;
Yar.20:14). Bu tür antlaşmalarda daima antlar, yeminler olurdu.
21:27 Bunun İbrahim’in o bölgede güvende olmasını sağlayan geleneksel bir antlaşma olduğu tahmin edilir (bkz.
Yar.15:10).
21:31 Beer-Şeva... çünkü ikisi orada ant içmişlerdi Yerin adı ‘ant kuyusu’ anlamına gelir (bkz. bu adla ilgili benzer bir sözcük oyunu,
Yar.26:33). Kuzey Negev’de önemli bir kent olan Beer-Şeva, sonraki yıllarda İsrail Krallığı’nın güney sınırını oluşturacaktır (bkz. örn.
2Sa.17:11).
21:33 ı lgın Kurak alanlarda yetişen çalı tipi küçük ağaç. Bol yapraklı dalları sayesinde iyi bir gölgelik sağlar. Hacer’in 15. ayette İsmail’i altına yatırdığı çalı muhtemelen bir ılgın ağacıydı.
22:1-19 Tanrı İbrahim’in imanını onu en çok zorlayacak şekilde dener ve antlaşmada verdiği vaatleri son defa ant ile onaylar (
Yar.22:15-18). Bundan sonra İbrahim geleceği için bir düzen kurar: vaat edilen topraklarda Sara ve kendisi için mezar olabilecek bir alan satın alır (23.bölüm), İshak için uygun bir eş bulur (24.bölüm) ve soyu arasında mirasını paylaştırır (
Yar.25:1-6).
22:1 Daha sonra Yar.21:34’te de ima edildiği üzere İshak artık ergenlik çağındadır.
denedi Şeytan insanı günaha düşmesi için ayartır (bkz.
1Ko.7:5); ancak Tanrı insanı, imanını onaylamak (
Çık.20:20) ve adanmışlığını veya karakterini ortaya çıkarmak (
Yas.8:2) amacıyla dener (bkz.
Mat.4:1’e ait not).
Buradayım İbrahim, Tanrı’nın sözlerini işitmeye ve itaat etmeye hazır bir hizmetkâr olarak cevap verir (bkz. Musa,
Çık.3:4; Samuel,
1Sa.3:4, 6,8).
22:2 İshak’ı, sevdiğin biricik oğlunu İbranice metinde “İshak” sözcüğü “sevdiğin” ifadesinden sonra gelir ve vurgusu bu şekildedir: “oğlunu, sevdiğini, biricik oğlun İshak’ı”. İshak’ın ‘biricik’ olması, Tanrı’nın vaadi sonucu doğmasından kaynaklanır (
Yar.21:12).
Moriya bölgesine Tarihler kitaplarında bu bölge, Yeruşalim’deki tapınağın tepesi olarak tanımlanır (
2Ta.3:1). Günümüzde Moriya tepesinde, İS 691 yılında inşa edilen Hz. Ömer Camii bulunmaktadır. Bu büyük kayanın bir bölümü yapının içindedir ve İshak’ın kurban edilmek üzere olduğu kaya olarak kabul edilir.
Yakmalık sunu İbrahim antlaşma aracılığıyla kendini, sünnet aracılığıyla da oğlunu Tanrı’ya adamıştı. RAB İbrahim’den, İshak’tan ve onun da soyundan olanlardan beklediği adanmayı görmek için hizmetkârının sadakatini en üst düzeyde sınar. Bu deneme ayrıca, İbrahim’in soyundan gelecek bir başka kişinin sunacağı kusursuz kurbanın bir habercisidir (bkz.
Yar.22:16’ya ait not). İsa Mesih, antlaşma vaatlerini yerine getirmek ve İbrahim ile (ruhsal ve bedensel) soyunu Tanrı’ya adamak üzere kurban olacaktır (bkz.
Gal.3:13-14 ve ilgili not).
22:3 sabah erkenden Bkz.
Yar.12:4’e ait not.
22:4 Beer-Şeva ile (
Yar.22:19) Moriya bölgesi arası yolculuk (Yeruşalim; bkz.
Yar.22:2 ve ilgili not) yaklaşık 75 km’ydi.
22:5 oğlumla İbranicesi, erkek çocuk (
Çık.2:6) veya askerlik yaşı ndaki bir delikanlı anlamına gelir (bkz.
1Ta.12:28).
döneceğiz İbrahim’in imanı (
Rom.4:11), vaadin gerçekleşmesi için gerekli olacak dirilişi de kapsıyordu (
İbr.11:19).
22:8 kuzuyu Tanrı kendisi sağlayacak İbrahim’in bu güven dolu cevabı Tanrı’nın sağlayacağı koçla gerçek olacaktır (
Yar.22:13).
22:12 Tanrı’dan korktuğunu Bkz.
Yar.20:11’e ait not.
Biricik oğlunu benden esirgemedin Bkz.
Yar.22:16;
Yak.2:21-22. İbrahim’in adanmışlığı Tanrı’nın insana duyduğu sevgiye benzer (bkz.
Yu.3:16;
Rom.8:32); Tanrı bunu biricik oğlu Mesih’i fidye olarak sunmasıyla gösterir.
22:13 yerine Tanrı, İshak’ın ölmemesi için bir koç sağladığı gibi, insanların günahlarından ötürü ebedi ölüme mahkum olmaması için de biricik Oğlu İsa Mesih’i günahlı insanların yerine kurban olarak sundu (
Mar.10:45).
22:14 RAB sağlar İbranicesi “Yahve Yire”dir. İbrahim, duasına Tanrı’nın verdiği cevabı (
Yar.22:8) bu şekilde hatırlar. “Sağlar” olarak çevrilen İbranice fiil,
Yar.16:13-14’te “gören” olarak çevrilmiştir (bkz.
Yar.16:13-14’a ait notlar). Tanrı hem İsmail’i hem de İshak’ı ölümden kurtarmıştır.
RAB’bin dağında Bu tanımlama, İsrail (kuzey) Krallığı döneminde Yeruşalim’deki tapınağın bulunduğu dağ için kullanılmaya başlanacaktır (bkz.
Mez.24:3;
Yşa.2:3;
Yşa.30:29; Zek.
Yşa.8:3).
22:16 biricik oğlunu esirgemediğin için İbrahim’in bu eylemdeki itaati, Tanrı’nın Mesih aracılığıyla insana gösterdiği ebedi sevgisine benzer (krş.
Yu.3:16;
Rom.8:3 2; 1
Yu.4:7-11).
kendi üzerime ant içiyorum Tanrı’nın ant içebileceği daha üstün bir ad yoktur (bkz.
İbr.6:13).
22:17 soyunu göklerin yıldızları kadar Bkz.
Yar.13:16;
Yar.15:5 ve ilgili notlar.
Kıyıların kumu kadar çoğaltacağım Süleyman’ın krallığı sırasında bu vaat kısmen gerçekleşecektir (
1Kr.4:20).
22:18 yeryüzündeki bütün uluslar kutsanacak Bkz.
Yar.12:2-3’e ait not.
çünkü sözümü dinledin Bkz.
Yar.17:9’a ait not.
23:1-20 İbrahim’in imanla Sara ve kendisinin gömüleceği toprağı alması, Tanrı’nın vaadi uyarınca Kenan topraklarını kendi anavatanı olarak kabul ettiğini gösterir.
23:2 Kiryat-Arba ‘Arba kenti’ anlamına gelir (Arba, Hevron bölgesinde bulunan bir oymağın ileri gelenlerindendi; bkz.
Yşu.14:15). Aynı zamanda ‘dördün kenti’ anlamına da gelir; bu durumda Anak (bkz.
Yşu.15:13-14;
Yşu.21:11) ve üç oğlunun (bkz.
Hak.1:10,
Hak.1:20) yaşadığı kentten söz edilmektedir.
23:3 Hititler’e Bkz.
Yar.10:15-18’e ait not. Anlaşılan o dönemde Hevron bölgesine hâkimdiler.
23:4 konuk ve yabancıyım Sonraları İsrailliler de kendilerinden söz ederken bu ve benzeri terimleri sıkça kullanacaklardı (bkz.
1Ta.29:15;
Mez.39:12; ayrıca bkz.
İbr.11:13).
23:9 Makpela Mağarası’nı Geleneksel inanışa göre İbrahim, Sara, İshak, Rebeka, Yakup ve Lea’nın mezarları (bkz.
Yar.23:19;
Yar.25:8-10;
Yar.49:30-31;
Yar.50:12-13), bugünkü Hevron’daki Hz. İbrahim Camii’nin altındaki bu mağaradadır.
Tarlasının dibindeki Hitit yasalarına göre, mal sahibi topraklarının sadece bir kısmını sattığı nda, ilk ve tek toprak sahibi olan kişi, tüm toprağın vergisini ödemeye devam etmek durumundaydı; ancak mal sahibi tüm toprağını satarsa, toprağın yeni sahibi tüm vergiyi öderdi.
23:14-15 aramızda dört yüz şekel gümüşün sözü olur mu? Tarla için yaklaşık 4. 5 kg. gümüş fahiş bir fiyattı (bkz. örn.
Yer.32:9). Efron, yas tutmakta olan İbrahim’in bir an önce Sara’yı gömeceği bir yer bulması gerektiğinin farkındaydı; bunu fırsat bilerek İbrahim’i tüm tarlayı satın almaya ikna edip böylelikle muhtemelen vergi yükünden kurtulmaya çalışıyordu (bkz.
Yar.23:9’a ait not).
23:16 tüccarların ağırlık ölçülerine Yüzyıllar sonra krallık döneminde belirlenenlere kıyasla (bkz.
2Sa.14:26) bu ölçüler daha değişken ve daha az güvenilirdi.
23:19 karısı Sara’yı Kenan ülkesinde... gömdü O kültürde insanlar atalarıyla birlikte (bkz.
Yar.25:8’e ait not) kendi topraklarında gömülmek isterdi. İbrahim, bu toprağı satın almakla Tanrı’nın vaadine olan adanmışlığını gösterdi. Artık yeni memleketi Kenan’dı.
24:1-67 Toprakları miras alacak soya uygun bir “anne” sağlaması için kendisiyle antlaşma yapmış olan Tanrı’ya güvenen İbrahim, İshak’a uygun bir eş alır (bkz.
Yar.23:6-7).
24:2 her şeyden sorumlu uşağına Muhtemelen Şamlı Eliezer (bkz.
Yar.15:2’ye ait not).
Elini uyluğumun altına koy Üreme organının yakınına. Bu davranış bir andın kesinlikle yerine getirileceğini ifade ediyordu. Uşak İbrahim’in vasiyetini sadakatle yerine getirmeli, İshak da İbrahim’in ve Tanrı’nın kararını kabul etmelidir (ayrıca bkz.
Yar.47:29).
24:4 benim ülkeme Mezopotamya’ya (bkz.
Yar.24:10’a ait not).
24:7 bu toprakları senin soyuna vereceğim Yar.12:7’deki vaat tekrarlanır.
Meleğini Bkz.
Yar.16:7’ye ait not.
24:10 deve Bkz.
Yar.12:16’ya ait not.
Aram-Naharayim Bkz.
Yar.10:22’ye ait not. Aram-Naharayim, daha sonra Grekler’in ‘Mezopotamya’ adını verdiği bölgenin kuzeyindeydi.
Nahor’un yaş adığı kente Bkz.
Yar.24:15;
Yar.11:26. Fırat kenarında eski bir kent olan Mari’de yapılan kazılarda bu kentten söz eden kil tabletler bulunmuştur. Nahor, Harran (bkz.
Yar.11:31’e ait not) bölgesindeydi ve İÖ 18. yüzyılda Amorlu bir prens tarafından yönetiliyordu.
24:14 İyilik Muhtemelen Tanrı’nın İbrahim’le antlaşması kastediliyor; Tanrı İshak aracılığıyla büyük bir soy oluşturacağını vaat etmişti (bkz.
Yar.17:19;
Yar.21:12).
24:15 İbrahim’in kardeşi... oğlu Betuel’in kızı Rebeka Böylece İshak, babasının yeğeninin kızı ile evlenecektir (bkz.
Yar.24:48).
24:34-49 Uşağın, her şeyi özetleyen anlatımı, eski çağda görülen öykü anlatma sanatının iyi bir örneğidir. Bu anlatımlarla öykünün ayrıntıları dinleyicinin hafızasına iyi bir şekilde yerleşirdi.
24:53 Rebeka ve ailesine verilen değerli armağanlar, gelin olarak gideceği ailenin zenginliğini gösteriyordu.
24:67 Sara’nın yaşamış olduğu çadıra Damadın annesinin çadırı, genellikle gelin çadırı olurdu (bkz.
Mez.19:4-5).
25:1-6 İbrahim servetini son kez paylaştırıyor.
25:1 evlendi Anlatım kronolojik ise İbrahim bu sırada yüz kırk yaşlarında olmalıdır.
1Ta.1:32’de Ketura’dan İbrahim’in ‘cariyesi’ olarak söz edilir.
25:2 çocukları oldu İbrahim gerçekten de birçok ulusun babası olacaktır (
Yar.17:4-6; bkz.
Yar.17:6’ya ait not).
25:5 sahip olduğu her şeyi İshak’a bıraktı İshak, İbrahim’in eşi Sara’dan olan tek oğuldur (
Yar.22:2 ve ilgili not), dolayısıyla İbrahim’in malvarlığının yasal varisidir (krş.
Yar.21:10 ve ilgili not).
25:6 cariyelerinin İkinci derece eşler. Kutsal Kitap’ta Tanrı’nın bunu onayladığını gösteren hiçbir ifade bulunmadığı halde, çok eşlilik eski çağlardaki Tanrı adamları arasında bile yaygındı (bkz.
Yar.14:19).Ancak bu tip birlikteliklerin bu kişilere huzurlu ve düzenli bir aile hayatı sağlamadığı, Kutsal Yazılar’daki yaşam öykülerinde açıkça görülmektedir.
25:7 yüz yetmiş beş yıl İbrahim’in vaat edilen topraklarda tam yüz yıl yaşadığı anlaşılmaktadır (bkz.
Yar.12:4 ve ilgili not).
25:9 İshak’la İsmail Tanrı’nın İbrahim’le yaptığı antlaşmanın ve İbrahim’in malvarlığının (bkz.
Yar.25:5’e ait not) varisi olarak önce İshak’ın adı geçer.
25:12-18 İsmail’in soyunun kısa bir özeti. Hem Tanrı’nın Hacer’e (
Yar.16:10) ve İbrahim’e (
Yar.17:20) verdiği vaatlerin gerçekleşmesi, hem de İsmail’in soyunun İbrahim ve Sara’nın soyundan uzaklaşacağına ilişkin peygamberliğin (
Yar.16:12) gerçekleşmesi söz konusudur.
25:12 öyküsü Bkz.
Yar.2:4’e ait not.
25:13 İsmail’in oğullarının adları Adların çoğununArapça olması, Araplar’ın İsmail’in soyundan geldiği düşüncesini destekler.
25:16 on iki bey oymakların atalarıydı Bkz.
Yar.17:20.
25:18 doğusuna Bkz.
Yar.16:12’ye ait not. Bazı uzmanlara göre, sözcük İbranice’de ‘karşısına’ anlamına da geldiğinden, bu sözcük “düşmanca bir şekilde” diye de çevrilebilir (bkz.
Yar.25:6).
25:19-35:29 Bkz. Giriş.
25:20 Paddan-Aramlı Aram-Naharayim’in öbür adı (bkz.
Yar.24:10).
25:21 karısı kısırdı Tıpkı Sara gibi (bkz.
Yar.11:30). Rebeka yirmi yıl boyunca kısır kaldı (
Yar.25:20,
Yar.25:26). İshak’ın soyu da, tıpkı İbrahim’inki gibi, Tanrı’nın antlaşma vaatlerinin yerine geldiği bir armağandı.
25:22 itişiyordu Yakup ile Esav arasındaki mücadele rahimde başlamıştı (bkz.
Yar.25:26).
25:23 büyüğü küçüğüne hizmet edecek Eski çağlardaki ilk oğulluk yasasına göre (krş.
Yas.21:15-17 ve ilgili notlar) olağan şartlar altında oğulların küçüğü büyüğüne hizmet ederdi. Tanrı’nın küçük olanı seçmesi, Tanrı halkının doğal veya kültürel gelişiminin ürünü değil, Tanrı’nın insanlar için amaçladıklarının ürünü olduğunu gösterir.
Rom.9:10-12’de bu ayetten yapılan alıntılarla Tanrı’nın keyfi bir şekilde değil (
Rom.9:14), kendi ebedi amacı doğrultusunda hareket ettiği vurgulanır (
Mez.115:3).